বিজ্ঞানৰ ইতিহাস (৩য় খণ্ড) : প্ৰাচীন ইজিপ্টত বিজ্ঞানৰ বিকাশ (প্ৰথম ভাগ)

(ধাৰাবাহিকভাৱে প্ৰকাশ হৈ থকা ‘বিজ্ঞানৰ ইতিহাস’ৰ এইবাৰৰ সংখ্যাত (৩য় খণ্ড) প্ৰকাশ কৰা ‘প্ৰাচীন ইজিপ্টত বিজ্ঞানৰ বিকাশ’ লেখাটোৰ দৈৰ্ঘ্যৰ প্ৰতি লক্ষ্য ৰাখি দুটা ভাগত প্ৰকাশ কৰা হৈছে।)

‘বিজ্ঞানৰ ইতিহাস’ৰ ১ম খণ্ড আৰু ২য় খণ্ড

এইটো সত্য যে আজিৰ দিনত আমি বিজ্ঞানক যিদৰে সংজ্ঞাবদ্ধ কৰো তাৰ লগত আজিৰপৰা হাজাৰ হাজাৰ বছৰ আগতে প্ৰাথমিক সভ্যতাসমূহত বিকাশ হোৱা বিজ্ঞানৰ স্বৰূপক একে শাৰীতে ৰাখিব নোৱাৰো, কিন্তু এই কথাও কোনো কোনোপধ্যেই নুই কৰিব নোৱাৰো যে সেই প্ৰাচীন সভ্যতাসমূহত বিজ্ঞানৰ যি তাৎপৰ্যপূৰ্ণ বিকাশ হৈছিল তাৰ ফলতেই বিজ্ঞানে এক খৰতকীয়া আৰু ঊৰ্ধ্বগামী গতি লাভ কৰে। যোৱা সংখ্যাত প্ৰাচীন মধ্যপ্ৰাচ্যত হোৱা বিজ্ঞানৰ বিকাশ ব্যাখ্যা কৰোঁতে প্ৰাচীন বেবিলনত বিজ্ঞানৰ যি বিকাশ হৈছিল তাৰ ওপৰত আলোকপাত কৰা হৈছিল, এই সংখ্যাত প্ৰাচীন ইজিপ্টত হোৱা বিজ্ঞানৰ বিকাশৰ ওপৰত এক চমু আলোচনা দাঙি ধৰিবলৈ প্ৰয়াস কৰা হৈছে।

সহস্ৰাব্দৰপৰা মানৱজাতিৰ প্ৰগতি আৰু সামাজিক উত্তৰণৰ ক্ষেত্ৰত ইজিপ্টে গুৰুত্বপূৰ্ণ আৰু অনন্য অৱদান আগ বঢ়াই আহিছে। অন্য এক প্ৰাচীন সভ্যতা হিচাপে ইজিপ্ট বিজ্ঞানৰ বিকাশৰ ক্ষেত্ৰত সময়তকৈ যথেষ্ট আগবঢ়া আৰু অন্য সভ্যতাৰ তুলনাত নেতৃস্থানীয় আছিল বুলি ক’লে অতিৰিক্তকৈ কোৱা নহ’ব, কাৰণ আধুনিক বিজ্ঞানৰ বহু শাখা যেনে জ্যোতিঃপদাৰ্থবিজ্ঞান, ৰসায়নবিজ্ঞান, চিকিৎসাবিজ্ঞান আদিৰ মূল ভেটিৰ নিৰ্মাণ সেই প্ৰাচীন ইজিপ্টতেই হৈছিল বুলিব পাৰি, প্ৰকৌশল বিদ্যাৰ যি চমকপ্ৰদ বিকাশ হৈছিল তাৰ প্ৰমাণ আমি পিৰামিড আৰু কনাৰ্কৰ অতুলনীয় স্থাপত্যৰপৰা পাওঁ।

ৰাজবংশীয় শাসনাধীন ইজিপ্টত হোৱা বিজ্ঞানৰ বিকাশ :

ৰাজবংশীয় শাসনকালত জ্যোতিৰ্বিজ্ঞান, অংকশাস্ত্ৰ, চিকিৎসাবিজ্ঞান আদি ক্ষেত্ৰত প্ৰাচীন ইজিপ্টত বহুল মাত্ৰাত চৰ্চা আৰু বিকাশ হৈছিল বুলি পিছৰ সময়ত উদ্ধাৰ হোৱা বিভিন্ন সমলৰপৰা জানিব পাৰি। প্ৰাচীন ইজিপ্টবাসীসকলে বহু সৰল যন্ত্ৰ আৰু হেলনীয়া তলৰ ব্যৱহাৰ কৰাৰ প্ৰমাণ পোৱা গৈছে। আনহাতে, বছৰি নীল নদীৰ বানৰ কবলত পৰা মাটি-বাৰীৰ নক্সা আৰু অধিকাৰ স্বত্ব সংৰক্ষণ কৰিবৰ বাবে জ্যামিতিৰ ব্যৱহাৰ আৰু বিকাশ তাৎপৰ্যপূৰ্ণ হৈ পৰিছিল সেই সময়খিনিত। প্ৰাচীন ইজিপ্ট পশ্চিমৰ মানুহৰ বাবে সেই সময়তেই ‘এলকেমি’ৰ চৰ্চাৰ কেন্দ্ৰ হৈ পৰিছিল।

কাগজ আৰু লিখন : ‘পেপাৰ’ শব্দটোৰ মূল হ’ল গ্ৰীক শব্দ ‘পেপিৰাছ’ (papyrus), গ্ৰীকসকলে ‘ইজিপ্টৰ লিখন সঁজুলি’ বুলি বুজাবলৈ ‘পেপিৰাছ’ শব্দটো ব্যৱহাৰ কৰিছিল। ‘পেপিৰাছ’ নামৰ এবিধ উদ্ভিদৰপৰা এই সঁজুলি তৈয়াৰ কৰা হৈছিল । খ্ৰীষ্টপূৰ্ব প্ৰায় ৩০০০ মানৰপৰা ‘পেপিৰাছ’ তৈয়াৰ কৰা হৈছিল বুলি ধাৰণা কৰা হয়, উল্লেখ্য যে সেই ‘পেপিৰাছ’ গ্ৰীচ আৰু ৰোমলৈ ৰপ্তানি কৰা হৈছিল। কিন্তু ‘আলেকজেণ্ড্ৰিয়া পুথিভঁৰাল’ প্ৰতিষ্ঠা হোৱাৰ পিছত বাহিৰলৈ ‘পেপিৰাছ’ ৰপ্তানি কৰিব নোৱৰা হৈছিল, লিখা-মেলা বাঢ়ি যোৱা বাবে কাগজৰ নাটনি হৈছিল। প্ৰাচীন ইজিপ্টত ‘ইজিপ্টীয় হেইৰ’গ্লিফছ’ (Egyptian hieroglyphs) নামৰ এক ফ’নেটিক লিখন ব্যৱহাৰ কৰা হৈছিল, ইয়াৰ আধাৰতেই নতুন বৰ্ণৰ উদ্ভৱ হৈছিল, প্ৰাচীন ইজিপ্টীয়সকলে প্ৰথম দশমিক ব্যৱস্থাসমূহৰ অন্যতম এক দশমিক ব্যৱস্থা আৱিষ্কাৰ কৰিছিল।

স্থাপত্যকলাৰ ক্ষেত্ৰত হোৱা বিকাশ :

প্ৰাচীন ইজিপ্টৰ স্থাপত্য কলাৰ নিদৰ্শন দাঙি ধৰিব পৰা প্ৰায়বিলাক মন্দিৰ ইতিমধ্যেই ধ্বংস হৈ গৈছে, কিন্তু অদ্যপি থাকি যোৱা কিছুমান মন্দিৰ অথবা অট্টালিকাৰ ধ্বংসাৱশেষৰপৰা আৰু অন্য সমলৰপৰা এইটো কথা জানিব পৰা গৈছে যে প্ৰাচীন ইজিপ্টীয় বহু অট্টালিকা বা ভৱন মানুহৰদ্বাৰা নিৰ্মিত যিকোনো স্থাপত্যৰ তুলনাত যথেষ্ট বৃহৎ আছিল। তেনে এক নিদৰ্শন হ’ল খ্ৰীষ্টপূৰ্ব প্ৰায় ১৫০৮ৰপৰা ১৪৭৮ৰ ভিতৰত হেটশ্বেপছুট নামৰ ফাৰাওগৰাকীয়ে নিৰ্মাণ কৰোৱা এক বৃহৎ স্থাপত্য প্ৰকল্প, য’ত ফাৰাওগৰাকীয়ে নিজৰেই কেইবাটিও মূৰ্তি নিৰ্মাণ কৰোৱাইছিল। অন্য এক প্ৰাচীন ইজিপ্টীয় বৃহৎ স্থাপত্যকলাৰ নিদৰ্শন হ’ল টুটানকামুন নামৰ ফাৰাওগৰাকীৰ শিল কাটি নিৰ্মাণ কৰা সমাধিক্ষেত্ৰ। হেলিনীয় ইজিপ্টত লাইট-হাউছ প্ৰযুক্তিৰ বিকাশ হৈছিল, তাৰ এক নিদৰ্শন হ’ল ‘আলেকজেণ্ড্ৰিয়াৰ লাইট-হাউছ’, আলেকজেণ্ড্ৰিয়া সেই সময়ত এক ব্যস্ত আৰু গুৰুত্বপূৰ্ণ বন্দৰ আছিল, ইজিপ্টত নিৰ্মাণ হোৱা বস্তু-বাহানিৰ ৰপ্তানি অথবা অন্য দেশৰপৰা ইজিপ্টলৈ আমদানি এই বন্দৰৰ যোগেদিয়েই হৈছিল। জাহাজলৈ বস্তু উঠাবলৈ অথবা জাহাজৰপৰা বস্তু নমাবলৈ সেই সময়তেই এক বৃহৎ-দৈত্যকায় কেন্টিলিভাৰ ব্যৱহাৰ কৰা হৈছিল। ‘আলেকজেণ্ড্ৰিয়াৰ লাইট-হাউছ’ৰ নিৰ্মাণকাৰ্য খ্ৰীষ্টপূৰ্ব তৃতীয় শতিকাতেই (খ্ৰীষ্টপূৰ্ব ২৮৫ৰপৰা ২৪৭ৰ ভিতৰত) সম্পন্ন হৈছিল, আলেকজেণ্ড্ৰিয়াৰ ফাৰ’চ নামৰ দ্বীপত ইয়াক নিৰ্মাণ কৰা হৈছিল। ‘নিডুছৰ ছষ্ট্ৰেটাছ’(Sostratus of Cnidus) নামৰ এজন গ্ৰীক স্থাপত্যবিদ আৰু অভিযন্তাই এই লাইট-হাউছটো নিৰ্মাণ কৰিছিল।

বিশ্বৰ অন্য সকলো প্ৰাচীন সভ্যতাৰ ভিতৰত নীল উপত্যকাৰ সভ্যতা মিনাৰ অথবা অন্য স্থাপত্যকলাৰ নিৰ্মাণৰ ক্ষেত্ৰত অনন্য বুলি বিবেচিত হয়। ‘গিজাৰ পিৰামিড’ অথবা ‘মহান স্ফিংক্স’ ইয়াৰ এক অনন্য নিদৰ্শন। বিশ্বৰ সকলো পিৰামিডৰ ভিতৰত ইজিপ্টৰ পিৰামিডেই সবাতোকৈ জনাজাত, এই বৃহৎ গঠনসমূহ ইটা আৰু শিলেৰে নিৰ্মাণ কৰা হৈছিল, ইয়াৰে কেইটামান পিৰামিডক মানৱনিৰ্মিত যিকোনো গঠনৰ ভিতৰত আটাইতকৈ বৃহৎ বুলি গণ্য কৰা হয়। উল্লেখনীয় যে এই পিৰামিডসমূহ প্ৰাচীন ইজিপ্টৰ ৰজা অৰ্থাৎ ফাৰাওসমূহৰ সমাধিক্ষেত্ৰ হিচাপে নিৰ্মাণ কৰা হৈছিল। গিজাৰ পিৰামিডৰ ভূমিক্ষেত্ৰৰ কালি হ’ল প্ৰায় ৫৩,০০০ বৰ্গ মিটাৰ। ইজিপ্টৰ তৃতীয় বৃহৎ পিৰামিড বুলি বিবেচনা কৰা ‘ৰঙা পিৰামিড’ খ্ৰীষ্টপূৰ্ব প্ৰায় ২৬ শতিকাতেই নিৰ্মাণ কৰা হৈছিল, ইয়াৰ প্ৰায় সমসাময়িকভাৱে নিৰ্মাণ কৰা ‘মেনকাউৰ’ৰ পিৰামিড’ চূণশিল আৰু গ্ৰেনাইড খণ্ডৰে নিৰ্মাণ কৰা হৈছিল। আনহাতে, গিজাৰ পিৰামিডৰ নিৰ্মাণত ‘ৰঙা অস্ৱৱান গ্ৰেনাইড’ ব্যৱহাৰ কৰা হৈছিল।

‘এমেনেমহাট-৩য়’ৰ শাসনকালত নিৰ্মাণ কৰা ‘কৃষ্ণ- পিৰামিড’ৰ গঠনত ‘পিৰামিডিয়ন’ বা ‘কেপষ্ট’ন’ নামৰ মসৃণ কৰা গ্ৰেনাইড লগোৱা হৈছিল। প্ৰাচীন ইজিপ্টীয়সকলেই বিশ্বত প্ৰথমবাৰৰ বাবে শিলেৰে মিনাৰ নিৰ্মাণ কৰিছিল, ইয়াৰ এক উপযুক্ত নিদৰ্শন হ’ল বৰ্তমান কাইৰোৰপৰা প্ৰায় ৩০ কি.মি. আঁতৰত অৱস্থিত ‘চাক্কাৰা’ নামৰ মৃতকৰ শেষকৃত্য সমাপন কৰা ক্ষেত্ৰৰ মিনাৰৰ গঠন, উল্লেখনীয় যে এই ক্ষেত্ৰখনৰ পৃষ্ঠকালি হ’ল ৭ কি.মি. ১.৫ কি.মি.। সেই প্ৰাচীন ইজিপ্টত পিৰামিড বা অন্য বৃহৎ নিৰ্মাণসমূহত ব্যৱহাৰ কৰিবলৈ কিদৰে কঠিন গ্ৰেনাইড কাটিছিল অথবা ইমান গধুৰ আৰু বৃহৎ শিলবোৰ নিৰ্মাণস্থলীলৈ নিয়া হৈছিল তাৰ সন্তোষজনক ব্যাখ্যা আজিলৈকে পোৱা হোৱা নাই।

‘অবেলিস্কছ’ বা ‘টেখেনু’ আৰু বৃহৎ পিলাৰ (স্তম্ভ)ৰ নিৰ্মাণ :

‘অবেলিস্কছ’সমূহ প্ৰাচীন ইজিপ্টীয় স্থাপত্যকলাৰ এক গুৰুত্বপূৰ্ণ অংশ, সাধাৰণতে এই ‘অবেলিস্কছ’সমূহ গুৰুত্বপূৰ্ণ অট্টালিকা বা মন্দিৰৰ প্ৰৱেশদ্বাৰত স্থাপন কৰা হৈছিল, ‘অবেলিস্কছ’ হ’ল এক প্ৰকাৰৰ ওখ, ওপৰটো জোঙা, চাৰিখনকৈ পৃষ্ঠ থকা এক স্তম্ভৰ দৰে গঠন, ইয়াৰ মূধচভাগ পিৰামিডৰ দৰে নিৰ্মাণ কৰা হয়। ‘অবেলিস্কছ’ শব্দটো ইজিপ্টীয় ভাষাৰ শব্দ নহয়, ই গ্ৰীক ভাষাৰ শব্দ, ইজিপ্টীয় ভাষাত ইয়াক ‘টেখেনু’ বুলি কোৱা হৈছিল। হিৰ’ডটাছৰ দৰে যিসকল পৰিভ্ৰমণকাৰীয়ে এই স্থাপত্য দেখিছিল তেওঁলোকে ‘অবেলিস্কছ’ শব্দটো ব্যৱহাৰ কৰিছিল। উল্লেখনীয় যে সেই প্ৰাচীন ‘অবেলিস্কছ’সমূহ প্ৰায়েই ‘ম’ন’লিথিক’ আছিল, অৰ্থাৎ মাত্ৰ এটা শিলৰপৰাই নিৰ্মাণ কৰা হৈছিল।

জলসিঞ্চন আৰু কৃষি ব্যৱস্থা :

খৰাং বতৰত অথবা শুকান অঞ্চলত কৃষিকৰ্মত কৃত্ৰিমভাৱে জলযোগান সম্ভৱ কৰিবৰ বাবে প্ৰাচীন ইজিপ্টতৰ বহু কৃষি খণ্ডত জলসিঞ্চন ব্যৱস্থাৰ প্ৰয়োগ কৰা হৈছিল, সেয়েহে প্ৰাচীন ইজিপ্টত এক ‘হাইড্ৰ’লিক সভ্যতা’ (Hydraulic Civilization)ৰ বিকাশ হৈছিল বুলিও ক’ব পাৰি। প্ৰায় ১৮০০ খ্ৰীষ্টপূৰ্বত, দ্বাদশ ৰাজবংশৰ ফাৰাও এমেনেমহাট-তৃতীয়ৰ শাসনকালত ‘ফায়া’ম’ নামৰ প্ৰাকৃতিক হ্ৰদ এটাক পানী জমা ৰাখিবলৈ ব্যৱহাৰ কৰাৰ প্ৰমাণ পোৱা গৈছে, সেই জমা কৰা পানী খৰাং পৰিস্থিতিত কৃষিক্ষেত্ৰলৈ যোগান ধৰা হৈছিল।

ইজিপ্টৰ কৃষিখণ্ডৰ বিকাশৰ ক্ষেত্ৰত নীল নদীৰ ভূমিকা অপৰিসীম, নীল নদীয়ে প্ৰতি বছৰে প্লাৱিত কৰা ভূমি যথেষ্ট খাৰুৱা আছিল আৰু ইয়াৰ ফলস্বৰূপে বিস্তৰ ৰূপত শস্য উৎপাদন সম্ভৱ হৈছিল, ইতিমধ্যেই এই কথা প্ৰমাণিত হৈছে যে সেই প্ৰাচীন ইজিপ্টতেই বিশ্বত প্ৰথমবাৰৰ বাবে বিস্তৃত ৰূপত খেতি কৰা হৈছিল; অৱশ্যে কৃষিকৰ্মত ইজিপ্টবাসীয়ে যি অভূতপূৰ্ব বিকাশ ঘটাইছিল তাত বহু পৰিমাণে তেওঁলোকে উদ্ভাৱন জলসিঞ্চন ব্যৱস্থাৰ অৰিহণাও যথেষ্ট গুৰুত্বপূৰ্ণ আছিল। প্ৰাচীন ইজিপ্টত যথেষ্ট পৰিমাণে ঘেঁহু, বাৰ্লি আদি খাদ্য শস্যৰ উপৰিও শণ, পেপিৰাছ আদি ঔদ্যোগিক শস্যৰ উৎপাদন কৰা হৈছিল। নীল নদীয়ে প্ৰত্যেক বছৰে একে সময়তেই বানপানীৰ সৃষ্টি কৰিছিল আৰু তাৰ পানীৰে ইয়াৰ উপত্যকা অঞ্চল বুৰাই পেলাইছিল, প্ৰত্যেক বছৰে আগষ্ট-ছেপ্টেম্বৰ মাহত বানপানীয়ে বুৰাই পেলায় আৰু অক্টোবৰ মাহত সেই পানী ওলাই যায়, কিন্তু সেই বানপানীয়ে খেতিপথাৰত যথেষ্ট পৰিমাণে হিউমাছ এৰি থৈ যায়, যাৰ ফলত পথাৰসমূহ খাৰুৱা হৈ পৰে। ইজিপ্টবাসী কেৱল প্ৰাকৃতিক বানপানী অথবা অন্য প্ৰাকৃতিক উৎসৰ ওপৰতে নিৰ্ভৰশীল নহৈ কৃত্ৰিমভাৱে জলসিঞ্চন বা জলযোগান ব্যৱস্থাৰ বিকাশ ঘটাইছিল, তেওঁলোকে কৃত্ৰিম নলা খান্দি বানপানীৰ সময়ত অতিৰিক্ত পানীভাগ ভিতৰৰ নগৰসমূহলৈ আৰু বাগিছাসমূহলৈ বোৱাই নিছিল। উল্লেখনীয় যে এনে জলসিঞ্চন ব্যৱস্থা সমূহ কিন্তু কোনো ৰাজকীয় পৃষ্ঠপোষকতাত সম্ভৱ হোৱা নাছিল, খেতিয়কসকলে ব্যক্তিগতভাৱে অথবা সমবায় ভিত্তিত এই খালসমূহ খান্দিছিল।

আৰহান ইনামূল