ভাৰতীয় দৰ্শন আৰু যুক্তিৰ প্ৰয়োগৰ কিছু নিদর্শন (প্রথম অংশ) ।। ডঃ পিনাকী সেনগুপ্ত

ভাৰতীয় দৰ্শন বুলি ক’লে সাধাৰণতে মানুহে বেদান্তকেই বুজি পায়। কিন্তু আচলতে ভাৰত হৈছে নটা বিভিন্ন দৰ্শনৰ উৎপত্তি আৰু অনুশীলনৰ স্থান। ভাৰতত উৎপত্তি হোৱা নটা দাৰ্শনিক ব্যৱস্থা বা দৰ্শন তলত উল্লেখ কৰা হ’ল। এই নটা দাৰ্শনিক ব্যৱস্থাৰ প্ৰধান ঋষি বা জনক বা ব্যাখ্যাকর্তাৰ লগতে এই দৰ্শনসমূহৰ উৎপত্তিৰ সময়ৰ কথা উল্লেখ কৰা হৈছে।
১ . লোকায়ত (চাৰ্বাক বা বৃহস্পত্য; খ্ৰীষ্টপূৰ্ব ৬ষ্ঠ শতাব্দীৰ আশে-পাশে)
২ . বৌদ্ধ (গৌতম বুদ্ধ; খ্ৰীষ্টপূৰ্ব ৫৬৩-খ্ৰীষ্টপূৰ্ব ৪৮৩)
৩ . জৈন (মহাবীৰ; খ্ৰীষ্টপূৰ্ব ৫৯৯-খ্ৰীষ্টপূৰ্ব ৫২৭)
৪ . সাংখ্য (কপিল; খ্ৰীষ্টপূৰ্ব ৮ম শতাব্দীৰ আশে-পাশে)
৫ . পূৰ্ব-মিমাংসা (জৈমিনি; খ্ৰীষ্টপূৰ্ব ২০০ চনৰ পৰা ২০০ খ্ৰীষ্টাব্দৰ ভিতৰত)
৬ . যোগ (পতঞ্জলি; খ্ৰীষ্টপূৰ্ব তৃতীয় সহস্ৰাব্দৰ পৰা)
৭ . ন্যায় (গৌতম; খ্ৰীষ্টপূৰ্ব ৩য় শতিকা)
৮ . বৈশেষিকা (কনাদ; খ্ৰীষ্টপূৰ্ব ৩য় শতিকা)
৯ . বেদান্ত (উত্তৰ-মিমাংসা) (আদি শংকৰাচাৰ্য; ৭০০– ৭৫০ খ্ৰীষ্টাব্দ)

ইয়াৰে প্ৰথম তিনিটাক নাস্তিক দৰ্শন আৰু বাকী ছটাক আস্তিক দৰ্শন বোলা হয়। সেয়ে আমি নাস্তিক আৰু আস্তিক শব্দ দুটাৰ বিষয়ে স্পষ্টকৈ জানি ল’ব লাগিব।
সাধাৰণতে পশ্চিমীয়া দৰ্শনত আৰু বৰ্তমান ভাৰততো Atheists and theists এই দুটা শব্দ ঈশ্বৰত অবিশ্বাসী আৰু বিশ্বাসীৰ মাজৰ পাৰ্থক্য বুজাবলৈ ব্যৱহাৰ কৰা হয়। আৰু লগত বৰ্তমান ভাৰতত নাস্তিক আৰু আস্তিক শব্দ দুটা, পশ্চিমীয়া দৰ্শন অনুসৰণ কৰি, ঈশ্বৰত অবিশ্বাসী আৰু বিশ্বাসী বুজাবলৈ ভুলকৈ ব্যাখ্যা কৰা হয়।
কিন্তু আচলতে, বৈদিক সাহিত্য আৰু আন আন বিশাল সংস্কৃত সাহিত্য অনুসৰি, আস্তিক আৰু নাস্তিক শব্দ দুটা ক্ৰমে বেদ আৰু ব্ৰাহ্মণৰ আধিপত্যত / শ্রেষ্ঠত্বত বিশ্বাস কৰা আৰু বিশ্বাস নকৰাসকলক বুজাবলৈ ব্যৱহাৰ কৰা হয়। আমাৰ ভাৰতীয় পৰম্পৰাগত দৰ্শনত আস্তিকে বেদৰ কৰ্তৃত্ব আৰু বেদৰ শাখা-প্ৰশাখা (ধৰ্মশাস্ত্ৰৰ দৰে, আৰু যজ্ঞ আৰু জাতিভিত্তিক বৰ্ণ ব্যৱস্থাৰ দৰে বৈদিক পদ্ধতি) গ্ৰহণ কৰাজনক বুজায়। নাস্তিক শব্দই বেদৰ কৰ্তৃত্ব গ্ৰহণ নকৰা ব্যক্তিক বুজায়।
এটা আকর্ষণীয় কথালৈ লক্ষ্য কৰা উচিত যে ছয়টা আস্তিক দৰ্শনৰ ভিতৰত কেৱল বেদান্তইহে দ্ব্যর্থহীনভাৱে আদৰ্শবাদ বা অধ্যাত্মিকবাদ অর্থাৎ ভাববাদৰ (Idealism) ওপৰত ভিত্তি কৰি গঢ় লৈ উঠিছে। বাকী পাঁচটা দৰ্শন যদিও আস্তিক হিচাপে শ্ৰেণীভুক্ত কৰা হয়, সেইবোৰৰ মাজত শক্তিশালী বস্তুবাদী (Materialistic) ধাৰণা আছে। এই পাঁচোটা আস্তিক দৰ্শন কিছুপৰিমাণে বস্তুবাদী হ’লেও মূৰকত বেদ আৰু ব্ৰাহ্মণৰ আধিপত্যত / শ্রেষ্ঠত্ব স্বীকাৰ কৰি আপোচ কৰে।
এই প্রবন্ধৰ উদ্দেশ্য সকলো ভাৰতীয় দৰ্শনৰ আলোচনা নহয়। মাত্ৰ কেইটামান দৰ্শনৰ আংশিক আলোচনাৰ সৈতে, তাত যুক্তি কেনেকৈ ব্যৱহাৰ কৰা হৈছিল, তাৰ কেইটামান উদাহৰণহে আগবঢ়োৱা হ’ল। সম্পূৰ্ণ ভাববাদীমূলক চিন্তাৰ আধাৰত বিকশিত হোৱা বেদান্ত দৰ্শনৰ বিষয়ে ইয়াত বিশেষ আলোচনা কৰা হোৱা নাই।

লোকায়ত (জনতাৰ দৰ্শন) : লোকেষু আয়ত ইতি লোকায়ত: ভাৰতীয় বস্তুবাদ
Lokayata (“philosophy of the people”): Indian Materialism
লোকায়ত দৰ্শন খ্ৰীষ্টপূৰ্ব ৬০০ চনৰ আশে-পাশে ভাৰতত বিকশিত হোৱা এক দাৰ্শনিক চিন্তাধাৰা। এই চিন্তাধাৰাই বস্তুবাদৰ ওপৰত গুৰুত্ব আৰোপ কৰে, যাৰ জৰিয়তে এজন ব্যক্তিয়ে পৃথিৱীখনক উপলব্ধি কৰে আৰু জীয়াই থাকে। চার্বাক আৰু বৃহস্পতি “লোকায়ত” চিন্তাৰ প্ৰতিষ্ঠাপক আৰু সংস্কাৰক আছিল। ইয়াক “চার্বাক দর্শন” আৰু  “বৃহস্পত্য” বুলিও কোৱা হয়। এই দর্শন মানি চলাসকলক চার্বাকপন্থী বা লোকায়তিকা কোৱা হৈছিল। “চার্বাক” শব্দৰ আন এটা অৰ্থ হ’ল “চাৰু বাক”, যাৰ অৰ্থ অতি সুন্দৰকৈ (অৰ্থাৎ যুক্তিসংগতভাৱে) কথা ক’ব পৰা মানুহ। অন্ধবিশ্বাসমূলক আজেবাজে কথাবোৰ কুসংস্কাৰগ্রস্ত মূর্খ মানুহে অনস্বীকাৰ্য সত্য বুলি মানি লোৱাৰ প্ৰতিক্ৰিয়া স্বৰূপে বৃহস্পতিয়ে চার্বাক দর্শন বিকশিত কৰে বুলি ভবা হয়। (এই বৃহস্পতি দেৱগুৰু বৃহস্পতি নহয়, এখেত আন এজন)।
লোকায়ত দর্শনে,
ক) সকলো অতিপ্ৰাকৃতিক দাবী প্রত্যাখ্যান কৰিলে,
খ) সকলো ধৰ্মীয় কৰ্তৃত্ব আৰু শাস্ত্ৰ প্রত্যাখ্যান কৰিলে,
গ) সত্য প্ৰতিষ্ঠা কৰাত অনুমান আৰু সাক্ষ্য গ্ৰহণ কৰা প্রত্যাখ্যান কৰিলে,
ঘ) আৰু যিকোনো ধৰ্মীয় অনুষ্ঠান বা পৰম্পৰা প্রত্যাখ্যান কৰিলে।
লোকায়ত দৰ্শনৰ মূলসূত্রসমূহ,
১ . যিকোনো সত্য প্ৰতিষ্ঠা আৰু গ্ৰহণৰ একমাত্ৰ উপায় হৈছে প্ৰত্যক্ষ উপলব্ধি (প্ৰমাণ)।
২ . ইন্দ্ৰিয়ই যিটো উপলব্ধি কৰিব আৰু বুজিব নোৱাৰে তাৰ অস্তিত্ব নাই।
৩ . যি যি পৰ্যবেক্ষণযোগ্য বিষয় আছে, সেই সকলোবোৰ বায়ু, পৃথিৱী, অগ্নি আৰু পানীৰ উপাদানত গঠিত।
৪ . পোহৰ আৰু তাপ যেনেকৈ অগ্নিৰ গুণ, চেতনাও মানৱ শৰীৰৰ এক গুণ। জুই অবিহনে যেনেকৈ পোহৰ আৰু তাপৰ অস্তিত্ব থাকিব নোৱাৰে, জীৱিত মানৱ শৰীৰৰ বাহিৰত চেতনা বা আত্মাৰ কোনো অস্তিত্ব নাই।
৫ . নিজৰ দ্বাৰা মৌলবোৰে চেতনাৰ অধিকাৰী নাছিল, তথাপিও সেইবোৰৰ পৰাই চেতনাৰ সৃষ্টি হৈছিল। সেয়া কেনেকৈ সম্ভৱ হ’ব পাৰে? লোকায়তিকসকলে যুক্তি দিছিল যে যেনেকৈ চাউল আৰু মদ উৎপাদনৰ অন্যান্য উপাদানসমূহৰ নিজেই কোনো মাদক গুণ নাথাকে, তথাপিও এইবোৰক এক বিশেষধৰণে সংযুক্ত কৰিলে এইবোৰৰ মাদক গুণৰ উত্থান ঘটিছিল। তেনেদৰে বস্তুগত মানৱ শৰীৰ গঠন কৰা বস্তুগত উপাদানসমূহেও, যদিও নিজেই চেতনাহীন, বিশেষ ধৰণে সংযুক্ত হৈ মানৱ শৰীৰ গঠন কৰিলে চেতনাৰ উত্থান ঘটায়।
আত্মাৰ ওপৰত পদাৰ্থৰ প্ৰাধান্য প্ৰতিষ্ঠা কৰাটো নিশ্চয়কৈ আমাৰ প্ৰাচীনসকলে কোৱা অন্যতম উল্লেখযোগ্য কথা আছিল (দেৱীপ্ৰসাদ চট্টোপাধ্যায়)।
৬ . এইদৰে লোকায়তিকসকলে আত্মাৰ স্বতন্ত্ৰ অস্তিত্বৰ ধাৰণা, স্বৰ্গ আৰু নৰকৰ ধাৰণা, পুনৰ্জন্ম আদিক নিৰ্দ্বিধায় অস্বীকাৰ কৰিছিল।
৭ . লোকায়তিকসকলে ব্ৰাহ্মণসকলক শ্ৰাদ্ধৰ সত্যতা প্ৰমাণ কৰিবলৈ এনেদৰে প্ৰত্যাহ্বান জনাইছিল, “যদি শ্ৰাদ্ধই মৃত সত্তাক তৃপ্তিৰ সৃষ্টি কৰে, তেন্তে ইয়াতো ভ্ৰমণকাৰীসকলৰ ক্ষেত্ৰত তেওঁলোকে আৰম্ভ কৰাৰ সময়ত যাত্ৰাৰ বাবে ব্যৱস্থা দিয়াৰ প্ৰয়োজন নাই। যদি আমাৰ ইয়াত শ্ৰাদ্ধ আগবঢ়োৱাত স্বৰ্গত থকা সত্তাবোৰ সন্তুষ্ট হয়, তেন্তে ঘৰৰ ওপৰত থিয় হৈ থকাসকলক তলতেই খাদ্যখিনি কিয় নিদিয়ে?”
৮ . লোকায়তিকসকলে আদৰ্শবাদীসকলে উত্থাপন কৰা কৰ্মফলতত্ত্বক দৃঢ়ভাৱে প্ৰত্যাখ্যান কৰিছিল, আৰু ইয়াৰ ফলত তেওঁলোকে ব্ৰাহ্মণৰ আধিপত্য আৰু যজ্ঞ, শ্ৰাদ্ধ আদি আচাৰ-ব্যৱহাৰৰ বৈধতাক প্ৰত্যাহ্বান জনাইছিল, যাৰ ফলত অৱশেষত বৈষম্যমূলক আৰু অত্যাচাৰী জাতি-ব্যৱস্থাৰ প্ৰতি তেওঁলোক দৃঢ় বিৰোধিতা কৰিছিল। ইয়াৰ বাবেই পুৰোহিত শ্ৰেণীয়ে সকলো উপায় ব্যৱহাৰ কৰি লোকায়তীকক নিৰ্মূল আৰু নিঃশেষ কৰি, তেওঁলোকৰ সকলো সাহিত্য জ্বলাই পেলালে।
৯ . জীৱনৰ চূড়ান্ত ভাল বিষয় হ’ল আনন্দ; একমাত্ৰ বেয়া হ’ল যন্ত্ৰণা।
১০ . সুখৰ অনুসন্ধান কৰা আৰু যন্ত্ৰণা পৰিহাৰ কৰাটোৱেই হৈছে মানুহৰ অস্তিত্বৰ একমাত্ৰ উদ্দেশ্য।
১১ . ধৰ্ম হৈছে দুৰ্বলক চিকাৰ কৰাৰ বাবে শক্তিশালী আৰু চতুৰ লোকৰ সৃষ্টি।

মন কৰিবলগীয়া যে, ওপৰৰ কথাখিনি চার্বাকৰ নীতি হিচাপে গ্ৰহণ কৰা হৈছে যদিও এতিয়ালৈকে কোনো মৌলিক চার্বাক/লোকায়ত দৰ্শনৰ গ্ৰন্থ  বিচাৰি পোৱা হোৱা নাই। চার্বাকসকলক হত্যা কৰি তেওঁলোকৰ লিখনী জ্বলাই দিয়াৰ উদাহৰণ মহাভাৰতৰ শান্তিপৰ্বত চার্বাক, ব্ৰাহ্মণসকল আৰু যুধিষ্ঠিৰৰ কাহিনীটোত আছে। মহাকাব্য (পুৰাণ) মহাভাৰতত (ব্যাসদেৱৰ মূল সংস্কৃত মহাভাৰত) বৰ্ণিত তাৎপর্যপূর্ণ কাহিনীটো শুনো আহক।
মহাভাৰতৰ শান্তিপৰ্বৰ এটা নিষ্ঠুৰ উপাখ্যান শাসকীয় অভিজাত শ্ৰেণীৰ লোকায়তিকাৰ প্ৰতি ঘৃণা আৰু শত্ৰুতাৰ মাত্ৰাৰ ধাৰণা দিয়ে। “কুৰুক্ষেত্ৰৰ মহাযুদ্ধৰ পিছত যেতিয়া পাণ্ডৱসকল বিজয়ীভাৱে উভতি আহিছিল, তেতিয়া যুধিষ্ঠিৰক আশীৰ্বাদ দিবলৈ নগৰদ্বাৰত হাজাৰ হাজাৰ ব্ৰাহ্মণ গোট খাইছিল। তাৰ ভিতৰত চার্বাক (লোকায়তিকা) আছিল, তেওঁ আগ বাঢ়ি গৈ ৰজাক এইদৰে সম্বোধন কৰিছিলষ “আপুনি আপোনাৰ আত্মীয়ক বধ কৰাৰ বাবে এই ব্ৰাহ্মণ সমাবেশে আপোনাক অভিশাপ দিছে। নিজৰ মানুহক ধ্বংস কৰি, নিজৰ বয়োজ্যেষ্ঠক হত্যা কৰি কি লাভ কৰিলে”? চার্বাকৰ এই বিস্ফোৰণে, হঠাতে যিমানেই নহওক কিয়, সমবেত ব্ৰাহ্মণসকলক স্তম্ভিত কৰি তুলিলে। যুধিষ্ঠিৰ মৃত্যুমুখত পৰা দৰে দুখ অনুভৱ কৰিছিল আৰু মৃত্যুৰ ইচ্ছা কৰিছিল। কিন্তু তেতিয়া আন ব্ৰাহ্মণসকলে বুদ্ধি ঘূৰাই পালে আৰু ৰজাক ক’লে যে “এই চার্বাক ছদ্মবেশত দানৱ, আপুনি এওঁক মৃত্যুদণ্ড দিয়ক”। আৰু তাৰ পিছত ব্ৰাহ্মণসকলে তেওঁক জ্বলাই দিলে, বিৰোধী চার্বাকক ছাই কৰি পেলালে” (দেৱীপ্ৰসাদ চট্টোপাধ্যায়)।

জাবালি আৰু ৰামৰ কাহিনী

ৰামায়ণত (বাল্মিকীৰ মূল সংস্কৃত ৰামায়ণ) বৰ্ণিত এজন জাবালিয়ে (এজন লোকায়তিক) ৰামক কৰ্ম মতবাদ সম্পৰ্কীয় মূৰ্খ ধাৰণাবোৰ ত্যাগ কৰিবলৈ বুজাব চেষ্টা কৰিছিল। ৰজা দশৰথে ৰাম বনবাসলৈ যোৱাৰ পিছত যুক্তিৰে বুজাই দিব পৰা এজন জাবালি (অৰ্থাৎ লোকায়তিক) ৰামক ঘূৰাই আনিবলৈ পঠিয়াইছিল। এই জবালিয়ে ৰামক কি ক’লে আৰু উত্তৰত ৰামে কি ক’লে চাওঁ আহক। মনত ৰখা উচিত যে ৰামায়ণ ৰচনাৰ সময়ত অৰ্থাৎ খ্ৰীষ্টপূৰ্ব ৭০০–৪০০-ত, গৌতম বুদ্ধৰ (গৌতম বুদ্ধৰ জীৱনকাল ৫৬৩ খ্ৰীষ্টপূৰ্ব-৪৮৩ খ্ৰীষ্টপূৰ্ব) দৰ্শন ভাৰতত জনাজাত আছিল। জাবালিয়ে ক’লে, “আৰু এজনে গ্ৰহণ কৰা খাদ্যই আন পুৰুষক পুষ্টি দিব পাৰেনে? ব্ৰাহ্মণক দিয়া খাদ্য, তাত আমাৰ পিতৃসকলৰ সেৱা কৰিব পাৰিবনে? কৌশলী পুৰোহিতসকলে এই নীতি-নিয়মবোৰ সৃষ্টি কৰিছে, আৰু স্বাৰ্থপৰ উদ্দেশ্যেৰে কয়—তুমি দান কৰি তপস্যা কৰা, তোমাৰ সংসাৰিক ধন ত্যাগ কৰি প্ৰাৰ্থনা কৰা”! উত্তৰত পিতৃভক্ত ৰামে (পিতৃৰ নিন্দা কৰি)এইদৰে কয়-

বাল্মিকী ৰামায়ণ (২:১০৯:৩৪)

निन्दाम्यहं कर्म पितुः कृतं त ।
द्यस्त्वामगृह्णाद्विषमस्थबुद्धिम् ।
बुद्ध्यानयैवंविधया चरन्तं ।
सुनास्तिकं धर्मपथादपेतम् ।। (2-109-33)
यथा हि चोरः स तथा हि बुद्ध |
स्तथागतं नास्तिकमत्र विध्हि |
तस्माद्धि यः शङ्क्यतमः प्रजानाम् |
न नास्ति केनाभिमुखो बुधः स्यात् (2-109-34)\

অনুবাদ ডি এইচ ৰাও আৰু কে এম কে মূৰ্তি

(শ্যাম ৰঙ্গনাথন)

I accuse the act done by my father in taking you into his service, you with your misleading Buddhist intelligence, a firm atheist, fallen from the true path. (2-109-33). It is an exact state of the case that a mere thought deserves to be punished as it was a thief and know an atheist to be on par with a mere Buddhist. Therefore, he is the most suspect, and should be punished in the interest of the people. In no case should a wise man consort with a Buddhist. (2-109-34)

জাবালিয়ে আগবঢ়োৱা যুক্তিৰ পৰাই তেওঁ যে এজন লোকায়তিক সেই কথা স্পষ্ট হৈ পৰে। কিন্তু ৰামে অজ্ঞানতাৰ বাবে তেওঁক বৌদ্ধ বুলি উল্লেখ কৰিছিল। এই চার্বাক/লোকায়ত দৰ্শনৰ ব্যৱস্থাৰ বিষয়ে যিমানখিনি জনা যায় সেয়া পৰৱৰ্তী যুগৰ হিন্দু, জৈন আৰু বৌদ্ধ গ্ৰন্থৰ পৰাই আহিছে। সাংখ্য আৰু যোগ দৰ্শনৰ গ্ৰন্থ, উপনিষদ, অৰ্থশাস্ত্ৰ (খ্ৰীষ্টপূৰ্ব ৪০০ চন), মহাভাৰত আৰু ৰামায়ণতো উল্লেখ আছে। এইবোৰে এই দৰ্শনৰ প্ৰতি শত্ৰুতা প্ৰকাশ কৰিছিল আৰু ইয়াৰ বিশ্বাসসমূহৰ নিন্দা আৰু খণ্ডন কৰাৰ সময়ত লিপিবদ্ধ কৰিছিল। দেৱীপ্ৰসাদ চট্টোপাধ্যায় অতি কষ্টেৰে এই সকলোবোৰ তেওঁৰ মহাগ্ৰন্থ “লোকায়ত: প্ৰাচীন ভাৰতীয় বস্তুবাদৰ এক অধ্যয়ন”ত (Lokayata: A Study in Ancient Indian Materialism) সংকলন আৰু সংগ্ৰহ কৰিছিল, আৰু এই দৰ্শন পুনৰ নিৰ্মাণ কৰি, ইয়াৰ ইতিহাস, আৰু ব্যাখ্যা পোহৰলৈ আনিছিল। লোকায়ত দৰ্শনৰ মৌলিক দৃষ্টিভংগী, ভাৰতীয় মাটিত যুক্তিনির্ভৰ বস্তুবাদৰ শিপা নাই বুলি যিকোনো অপপ্ৰচাৰ খণ্ডন কৰিব পৰা সংগ্ৰামৰ এক উপযোগী আহিলা। কিন্তু মনত ৰাখিব লাগিব যে বিজ্ঞান বা বৈজ্ঞানিক জ্ঞানৰ অতি সামান্য বিকাশৰ সেই প্ৰাচীন কালত লোকায়তিকসকলে আধুনিক বস্তুবাদীৰ দৃষ্টিকোণৰ পৰা অকৃত্ৰিম আৰু পুৰণি যেন লগা যুক্তিবোৰহে দাঙি ধৰিব পাৰিছিল। সেই সময়ৰ সীমাবদ্ধতা আমি বুজিব লাগিব আৰু লোকায়তিকসকলৰ মহান ভূমিকাক সঠিক ঐতিহাসিক দৃষ্টিকোণত স্থান দিব লাগিব। ভাৰতৰ নিপীড়নকাৰী পুৰোহিত / শাসক শ্ৰেণীৰ মতাদৰ্শৰ ওপৰত নিক্ষেপ কৰা প্ৰথম শক্তিশালী প্ৰত্যাহ্বান কৰিছিল লোকায়তিকসকলে। বৌদ্ধ দর্শন গৌতম বুদ্ধ শাক্য বংশৰ এজন ৰাজকুমাৰ আছিল। যৌৱনত সিদ্ধার্থই (বুদ্ধৰ আদি নাম) নিজৰ পাৰিবাৰিক সম্পৰ্ক ত্যাগ কৰিছিল। মানৱ জীৱনৰ প্ৰতিটো ক্ষেত্ৰতে সৰ্বব্যাপী ‘যন্ত্ৰণা আৰু দুখ’ৰ সমাধান বিচাৰিছিল। মূলতঃ সীমিত কৃষিভূমিৰ ওপৰত নিয়ন্ত্ৰণৰ বাবে বিভিন্ন গোত্ৰৰ মাজত সঘনাই হোৱা আন্তঃসংলগ্ন যুদ্ধ, জাতি ব্যৱস্থাৰ জৰিয়তে বৈদিক পুৰোহিতৰ অত্যাচাৰী আধিপত্য, ধনী আৰু দুখীয়াৰ মাজত ক্ৰমাৎ বৃদ্ধি পোৱা বিভাজন, দাস আৰু শূদ্ৰসকলক অসহ্য আৰু অমানৱীয় শাৰীৰিক পৰিশ্ৰম কৰিবলৈ বাধ্য কৰা নিষ্ঠুৰ ব্যৱস্থাই সিদ্ধাৰ্থৰ সিদ্ধান্তৰ কাৰণ। সিদ্ধাৰ্থই জন্মৰ পৰা মৃত্যুলৈকে মানুহৰ জীৱনৰ প্ৰতিটো পৰ্যায়তে কেৱল যন্ত্ৰণা আৰু দুখ-কষ্টহে দেখিছিল। বুদ্ধৰ মূল তথ্যসমূহৰ সাৰাংশ হৈছে চাৰিটা মহৎ সত্য (আৰ্য্য সত্য): ১ . সকলো জীৱই জীৱনকালত যন্ত্ৰণা আৰু দুখ-দুৰ্দশা ভোগ কৰে: জন্ম, বাৰ্ধক্য, বেমাৰ, মৃত্যুষ দুখ, শোক আৰু উদ্বেগ হৈছে যন্ত্ৰণা। অপ্ৰীতিকৰ সংস্পৰ্শই বেদনা, সুখৰ পৰা বিচ্ছিন্ন হোৱাটোৱেই যন্ত্ৰণা। নিজৰ ইচ্ছামতে নোপোৱাটো কষ্ট। ২ . যন্ত্ৰণা আৰু দুখৰ উৎপত্তি এটা নিৰ্দিষ্ট কাৰণত হয়। কাৰণটো হৈছে জীৱিত থকাৰ ইচ্ছা, সুখ বিচৰা, আৰু ক্ষমতা বিচৰা। এই ইচ্ছাই পুনৰ্জন্মৰ সূচনা কৰে। ৩ . এই যন্ত্ৰণা আৰু এই দুখ-কষ্টক জয় কৰিবলৈ কামনাৰ সম্পূৰ্ণ বিনাশ হ’ব লাগিব। ৪ . যন্ত্ৰণা আৰু দুখ-কষ্ট বিনাশ কৰিবলৈ মানুহে মহৎ অষ্টাংগ মাৰ্গ (eight-fold path) পদ্ধতি অনুসৰণ কৰিব লাগিব: সঠিক বিশ্বাস, সঠিক সংকল্প, সঠিক বাক্য, সঠিক কৰ্ম, সঠিক জীৱন, সঠিক প্ৰচেষ্টা, সঠিক চিন্তা, সঠিক একাগ্ৰতা। অষ্টাংগ মাৰ্গৰ জৰিয়তে দুখ-কষ্টৰ পৰা মুক্তি লাভ কৰাক ‘নিৰ্বাণ’ বুলি কোৱা হৈছিল।

ঘাঁহ, কাঠ, শিল আদি বাহ্যিক বস্তুত এই সত্যবোৰৰ অস্তিত্ব নাই; আমাৰ শৰীৰত, যিটো বস্তুগত উপাদান আৰু মানসিক উপাদান, যেনে চেতনা আৰু উপলব্ধিৰে গঠিত, সেইবোৰৰ অস্তিত্ব আছে।
বুদ্ধই ঈশ্বৰ বা জগতৰ উৎপত্তি আৰু কোন ইয়াৰ কাৰণ আছিল সেই বিষয়ে চিন্তাত লিপ্ত হোৱাটো সময়ৰ অপচয় বুলি গণ্য কৰিছিল। বৰঞ্চ তেওঁ বিচাৰিছিল যে তেওঁৰ শিষ্যসকলে দুখভোগী জনসাধাৰণৰ সমস্যাৰ ব্যৱহাৰিক সমাধানৰ ওপৰত গুৰুত্ব দিয়ক।
বুদ্ধই কৈছিল “মূৰ্খৰ দৰে আচৰণ কৰিলে কোনো লাভ নাই, এডাল কাঁড় গাত বিদ্ধ হৈ থকা অৱস্থাত, কাঁড়ডাল সম্পূৰ্ণৰূপে টানি উলিয়াই লোৱাৰ পৰিৱৰ্তে ইয়াৰ উৎপত্তি, নিৰ্মাতা আদিৰ ওপৰত জল্পনা-কল্পনা কৰাত সময় নষ্ট কৰি আছে”।
দুখীয়া মানুহৰ ব্যৱহাৰিক সমস্যাৰ সমাধানৰ বাবে প্ৰচুৰ উৎপাদন কৰিব পৰা উৎপাদন শক্তিৰ প্ৰচণ্ড উন্নতি কৰিলেহে সমস্যাৰ সমাধান পোৱা যাব। সেয়া সমাজবাদৰ অধীনতহে সম্ভৱ হ’ব পাৰে। বুদ্ধৰ সময়ত এনে ব্যৱস্থাৰ চিন্তা কৰাটো সম্ভৱ নাছিল। বুদ্ধই জনজাতীয় সামূহিক (সমতাবাদী) সমাজ ব্যৱস্থাত লোভ, আৰু ধন-সম্পত্তিৰ কামনাক জয় কৰাৰ সমাধান বিচাৰি পালে।
বুদ্ধই জনজাতীয় সামূহিক সমাজৰ আৰ্হিত সংঘ স্থাপন কৰিছিল। ব্যক্তিগত সম্পত্তি নাছিল আৰু সংঘৰ সকলোৰে মাজত সম্পূৰ্ণ সমতা আৰু গণতন্ত্ৰ আছিল। বুদ্ধই অহিংসাৰ ওপৰত জোৰ দিয়াৰ আচলতে অৰ্থ আছিল যে মানুহৰ প্ৰতি মানুহে নিষ্ঠুৰ হ’ব নালাগে। এইদৰে তেওঁ ঘৃণাৰ পৰিৱৰ্তে যুদ্ধৰত খেলৰ (clan) মাজত ভাতৃত্ববোধৰ প্ৰচাৰ কৰিছিল। তেওঁৰ অহিংসাৰ ধাৰণাটোৱে যজ্ঞত কৃষি আৰু পৰিবহণৰ উদ্দেশ্যে ব্যৱহাৰ কৰা প্ৰাণী জীৱ-জন্তু হত্যাৰ অসাধু পদ্ধতিকো প্ৰত্যাহ্বান জনাইছিল। এই ব্যৱস্থা শূদ্ৰ আৰু দাসৰ বিশাল জনসাধাৰণক এক বৃহৎ সকাহ দিছিল, কাৰণ তেতিয়ালৈকে তেওঁলোকে মূলতঃ মানৱ শক্তিৰেই মাটি চহাবলৈ বাধ্য হৈছিল। মানৱ শক্তিৰ লগত পশু শক্তি সংযোজন হোৱাৰ বাবে ই কৃষি উৎপাদনৰ বৃদ্ধিৰ বাবে প্ৰয়োজনীয় গতি প্ৰদান কৰিছিল।
বুদ্ধই প্ৰতিত্য-সমুৎপদ নামৰ সাধাৰণ কাৰণ তত্ত্বৰে দুখৰ কাৰণৰ কথা কৈছিল। তেওঁৰ উত্তৰটো দ্বাদশ কাৰণৰ শৃংখলৰ দ্বাৰা ব্যাখ্যা কৰা হৈছিল, যাক দ্বাদশ-নিদান বোলা হয়—Ignorance (অবিদ্যা), impressions and dispositions (সংস্কাৰ), consciousness (বিজ্ঞান), psycho-physical organisation (নাম-ৰূপ), ছয় আয়তন (পঞ্চ ইন্দ্ৰিয় আৰু মন), contact (স্পর্শ), sensation (বেদনা), desire (তৃষ্ণা), attachment (উপদান), will to be born (ভাৱ), birth (যতি), বাৰ্ধক্য আৰু মৃত্যু, শোক, বিলাপ, দুখ, হতাশা আৰু হতাশা।
বুদ্ধই সকলো বস্তুতে চিৰন্তন প্ৰবাহৰ অৱস্থা বা অহৰহ পৰিৱৰ্তনৰ অৱস্থা দেখিছিল। দেৱীপ্ৰসাদ চট্টোপাধ্যায়ৰ মতে বুদ্ধৰ চিন্তা ভাৰতীয় দৰ্শনত হয়তো দ্বান্দ্বিক চিন্তাৰ প্ৰথম উদাহৰণ আছিল। একে সময়তে মনত ৰখাৰ প্ৰয়োজন যে বৌদ্ধসকলৰ এই মত বৈজ্ঞানিক দৃষ্টিভংগীৰ ফল হিচাপে নহয় বৰঞ্চ উপনিষদৰ প্ৰতি ধৰ্মীয় প্ৰতিক্ৰিয়া হিচাপেহে আত্মপ্ৰকাশ কৰিছিল।
অস্থিৰতা আৰু অনিশ্চয়তা আৰু উত্তেজনাৰে ভৰা এখন অশান্ত পৃথিৱীত বৈদিক ৰীতি-নীতি আৰু অত্যাচাৰৰ সংস্কৃতিৰ বিপৰীতে বুদ্ধৰ শিক্ষাই এক বৃহৎ সান্ত্বনা হিচাপে আহিছিল। এইদৰে আদিম বৌদ্ধ ধৰ্ম আছিল প্ৰশমনমূলক আৰু ই জনসাধাৰণৰ লগতে ব্যৱসায়ী আৰু ৰজাৰ পৃষ্ঠপোষকতা লাভ কৰিছিল। এই নতুন ধৰ্ম আৰু নৈতিকতাৰ প্ৰচাৰৰ বাবে শ্রমণ আৰু সংঘৰ বাবে বৃহৎ পৰিমাণৰ ধন ব্যয় কৰা হৈছিল। খ্ৰীষ্টপূৰ্ব তৃতীয় শতিকাৰ ভিতৰত বৌদ্ধ ধৰ্ম সৰ্বশ্ৰেষ্ঠ ভাৰতীয় সাম্ৰাজ্য মৌৰ্য ৰাজ্যৰ ৰাজ্যিক ধৰ্মত পৰিণত হয়।
শাসক শ্ৰেণীৰ এই পৃষ্ঠপোষকতাই (লগতে মাত্ৰ পৰম্পৰাগত ব্রাহ্মণ্যবাদী ব্যৱস্থাৰ বিৰোধিতাৰ বাবে) ক্ৰমান্বয়ে বৌদ্ধ ধৰ্মক ইয়াৰ মূল চিন্তাধাৰাৰ পৰা আঁতৰাই দিয়ে।
মূলত নাস্তিক চৰিত্ৰৰ বৌদ্ধ ধৰ্মই দৰ্শনৰ মৌলিক প্ৰশ্ন অৰ্থাৎ চেতনাৰ প্ৰাধান্য বা পদাৰ্থৰ প্ৰাধান্যৰ প্ৰশ্নটোৰ উত্তৰ পোনপটীয়াকৈ দিব বিচৰা নাছিল। ইয়াত কেৱল ঈশ্বৰৰ প্ৰশ্নৰ অপ্রাসংগিকতাৰ কথাহে কোৱা হৈছিল৷ বৌদ্ধ ধৰ্মই বৈদিক ৰীতি-নীতি আৰু পুৰোহিতৰ আধিপত্যক প্ৰশ্ন আৰু প্ৰত্যাহ্বান জনাইছিল যদিও জাতি-ব্যৱস্থাৰ প্ৰতি কোনো গুৰুতৰ প্ৰত্যাহ্বানৰ সৃষ্টি কৰা নাছিল। সেই কাৰণেই ভাৰতত বৌদ্ধ ধৰ্মই যদিও প্ৰায় ১০০০ বছৰ ধৰি দাৰ্শনিক ক্ষেত্ৰখনত আধিপত্য বিস্তাৰ কৰিছিল, তথাপিও জাতি ব্যৱস্থাত কোনো প্ৰভাৱ পেলাব পৰা নাছিল।

জৈন দৰ্শন
বৰ্ধমান মহাবীৰে (খ্ৰীষ্টপূৰ্ব ৫৯৯-খ্ৰীষ্টপূৰ্ব ৫২৭), জৈন ধৰ্মৰ সংস্কাৰ আৰু জনপ্ৰিয় কৰিছিল আৰু বহুতে তেওঁক জৈন ধৰ্মৰ প্ৰতিষ্ঠাপক বুলি গণ্য কৰে। কিন্তু জৈন ধৰ্মৰ উৎপত্তি বহু আগতেই হৈছিল। মহাবীৰে কৈছিল যে তেওঁ ২৪তম তীৰ্থংকৰ (জৈন গুৰু)। তিনিজন তীৰ্থংকৰ ঋষভ, অজিতনাধ, আৰু অৰিষ্টনেমিৰ নাম যজুৰ্বেদ, ভাগৱত পুৰাণত উল্লেখ আছে।
ভাৰতীয় উপ-মহাদেশত একে সময়তে জৈন আৰু বৌদ্ধ ধৰ্ম জনপ্ৰিয় হৈ উঠিছিল। মহাবীৰ আৰু বুদ্ধ (দুয়োজন ৰাজকুমাৰ) সমসাময়িক আছিল। অশোকৰ শিলালিপিত (Rock Edict শিলৰ আদেশ) উল্লেখ আছে যে সকলো ধৰ্মক সন্মান কৰা উচিত আৰু বিভিন্ন ধৰ্মীয় বিশ্বাসৰ লোকসকলে একেলগে মিলাপ্ৰীতিৰে জীয়াই থাকিব লাগে। সেই শিলালিপিত ব্ৰাহ্মণ্য ধৰ্ম (হিন্দু ধৰ্মৰ উল্লেখ একেবাৰেই নাই) আৰু শ্ৰমনক ধৰ্মৰ (শ্ৰমনে প্ৰচাৰ কৰা ধৰ্ম অৰ্থাৎ বৌদ্ধ আৰু জৈন ধৰ্ম) উল্লেখ কৰা হৈছে।
জৈন ধৰ্ম নামটো “জিন” শব্দৰ পৰা আহিছে যাৰ অৰ্থ বিজয়ী। কেনেকৈ এজন বিজয়ী হ’ব পাৰে? “পাৰ্থিৱ কামনা আৰু দুৰ্বলতা”-ক জয় কৰি “জিন” হয়। এই প্ৰক্ৰিয়াত উচ্চতম স্তৰৰ জ্ঞান লাভ কৰা হয়।
জৈন ধৰ্মও বৌদ্ধ ধৰ্মৰ দৰে “ঈশ্বৰ”ৰ অস্তিত্বক অস্বীকাৰ কৰে। জৈন ধৰ্মই বেদৰ কৰ্তৃত্ব, আৰু সেয়েহে, জাতি ব্যৱস্থা গ্ৰহণ কৰিবলৈ অস্বীকাৰ কৰে। “হৰিভদ্ৰ”ৰ দ্বাৰা ৰচিত “সদ্দৰ্শন সমুচ্চয়” (খ্ৰীষ্টাব্দ অষ্টম শতিকা) আৰু “গুণৰত্ন”ৰ দ্বাৰা ৰচিত “তৰ্ক ৰহস্য দীপিকা” (খ্ৰীষ্টাব্দ পঞ্চদশ শতিকা), এই দুখন গ্ৰন্থই জৈন ধৰ্মৰ মৌলিক নীতিৰ ব্যাখ্যা আগ বঢ়াইছে। জৈনদৰ্শনৰ শক্তি ইয়াৰ যুক্তিত নিহিত হৈ আছে, যি ঈশ্বৰবাদক প্ৰশ্ন কৰি প্ৰত্যাহ্বান কৰিছিল। ঈশ্বৰবাদীসকলে তেওঁলোকৰ যুক্তি এইদৰে আগবঢ়াইছে—এটা পাত্ৰ মাটিৰ পৰা তৈয়াৰ কৰা হয়। কিন্তু, মাটি নিজে নিজে নিজক পাত্ৰ হিচাপে ৰূপান্তৰ নকৰে। ইয়াৰ বাবে এজন মৃৎশিল্পীৰ প্ৰয়োজন। ঠিক তেনেদৰে এই জড়জগৎখনো নিজাববীয়াকৈ অস্তিত্বলৈ অহা নাছিল। ইয়াক ঈশ্বৰে সৃষ্টি কৰিছিল।
এই বিবৃতি / প্রস্তাবক জৈনদৰ্শনে একাধিকধৰণে প্ৰত্যাহ্বান জনাইছিল–
১ . মৃৎশিল্পীয়ে পাত্ৰটো বনাইছিল বুলি কোৱাৰ অৰ্থ হ’ল, তেওঁ সেই পাত্ৰটো বনোৱাৰ আগতে ইয়াৰ অস্তিত্ব নাছিল। ঠিক তেনেদৰে ঈশ্বৰে যদি এই জগতখন সৃষ্টি কৰিছিল তেন্তে এনে এটা সময় আছিল যেতিয়া এই জগতখনৰ অস্তিত্ব নাছিল। কিন্তু, বাস্তবতা হ’ল প্রকৃতি অনন্তকাল ধৰি বিদ্যমান। প্ৰকৃতি নাই এনে পৰিস্থিতি কেতিয়াও হোৱা নাই। গতিকে, প্ৰকৃতিৰ ক্ষেত্ৰত এই পাত্ৰ-কুমাৰৰ ব্যাখ্যা প্ৰযোজ্য নহয়।
২ . পাত্ৰ-কুমাৰৰ ব্যাখ্যাটো মানি ল’লেও আমি ক’ব পাৰোনে যে সকলো পাত্ৰ মাত্ৰ এজন মৃৎশিল্পীয়েহে বনাইছে? একেদৰে এই প্ৰকৃতিৰ অসংখ্য অংশ সৃষ্টি কৰা অগণন দেৱতাও থাকিব পাৰে। এইটো এনেদৰেও হ’ব পাৰে যে বহুকেইটা পৰুৱা একেলগে এটা পৰুৱাৰ বাহ (বল্মীক) গঢ়ি তুলিছে। গতিকে, ঈশ্বৰবাদীসকলে (আস্তিকসকলে) কেনেকৈ যুক্তি দিব পাৰে যে কেৱল এজন সৃষ্টিকৰ্তা আছে?
৩ . ঈশ্বৰবাদীসকলে যুক্তি আগবঢ়ায় যে মৃৎশিল্পীয়ে যিদৰে পাত্ৰ সৃষ্টি কৰিবলৈ সকলো দক্ষতা আৰু প্ৰজ্ঞাৰ অধিকাৰী হয়, সেইদৰে সৃষ্টিকৰ্তাও সৰ্বশক্তিমান। কিন্তু আমি দেখিবলৈ পাওঁ যে কোনো সৃষ্টিশীল হস্তক্ষেপ অবিহনে বহুতো গছ-গছনি নিজাববীয়াকৈ গজি উঠিছে। তাৰ আঁৰত সৃষ্টিকৰ্তাৰ জ্ঞান আছিল নেকি? বিশ্বব্ৰহ্মাণ্ডত বহুত শূন্যতা আছে। এই শূন্যতা কোনে সৃষ্টি কৰিলে? শূন্যতা কোনোবাই সৃষ্টি কৰিব পাৰেনে? যদি নাই, তেন্তে এই শূন্যতা কেনেকৈ থাকে?
৪ . আমি যিহেতু কুমাৰক দেখিছোঁ, আমি জানো যে তেওঁৱেই পাত্ৰটো বনাইছিল। সৃষ্টিকৰ্তাক নেদেখি আমি কেনেকৈ মানি লওঁ যে তেওঁ এই জগতখন সৃষ্টি কৰিছে?
৫ . মৃৎশিল্পীয়ে কুমাৰ-চকা ব্যৱহাৰ কৰাৰ উপৰিও দুহাতৰ সহায়ত পাত্ৰটো বনাইছিল। সৃষ্টিকৰ্তাই যদি তেওঁৰ শৰীৰ নাথাকে তেন্তে এই জগতখন কেনেকৈ সৃষ্টি কৰিলে? কেৱল মৃৎশিল্পীৰ জ্ঞানেই পাত্ৰ বনাবলৈ যথেষ্ট নাছিল। একেদৰে জগত সৃষ্টি কৰিবলৈ কেৱল সৃষ্টিকৰ্তাৰ প্ৰজ্ঞাই যথেষ্ট নহয়। তেওঁ কেনেকৈ শৰীৰ অবিহনে পৃথিৱীখন সৃষ্টি কৰিব পাৰিলে? শৰীৰ থাকিলে দেখা পোৱা উচিত। নহ’লে কেনেকৈ মানি ল’ব?
৬ . ঈশ্বৰৰ অন্তৰ্ধান ক্ষমতা আছে বুলি যুক্তি দিবলৈ হ’লে প্ৰথমে মানি ল’ব লাগিব যে ঈশ্বৰৰ এটা শৰীৰ আছে যিটো আবিৰ্ভাৱ হয়। তেতিয়াই কেৱল অন্তৰ্ধানৰ প্ৰশ্ন উত্থাপন হ’ব।
৭ . যদি কোনো সৃষ্টিকৰ্তা আছে তেন্তে তেওঁ কিয় এই জগতখন সৃষ্টি কৰিলে? নিজৰ ইচ্ছাৰ বাবেই নেকি? শৰীৰ নথকাকৈ এজনৰ ইচ্ছা কেনেকৈ হ’ব পাৰে?
৮ . যদি কৰ্মতত্ত্ব মানি ল’ব লাগে, তেন্তে ঈশ্বৰ শক্তিহীন বুলিও মানি লোৱা উচিত কাৰণ, ফলাফল ঈশ্বৰৰ ইচ্ছা অনুসৰি নহয়, প্ৰতিজন ব্যক্তিৰ কৰ্ম অনুসৰি ফলাফল হয়। শক্তিহীন সত্তা কেনেকৈ ঈশ্বৰ হ’ব পাৰে?
৯ . ঈশ্বৰে কৰুণাৰ বাবেই জগতখন সৃষ্টি কৰিছেনে? যদি তেনেকুৱা হয়, তেন্তে পৃথিৱীত কোনো দুখ-কষ্ট হোৱা উচিত নহয়। কিন্তু বহুত কষ্ট আৰু দুখ আছে? তাৰ অৰ্থ এইটো নেকি যে ঈশ্বৰ দয়ালু নহয়? যদি তেনেকুৱাই হয়, তেন্তে তেওঁৰ আগত প্ৰাৰ্থনা কৰিলে কি লাভ?
১০ . যদি ঈশ্বৰ সৰ্বশক্তিমান, তেন্তে তেওঁ সৃষ্টিক ধ্বংস কৰা শক্তি কিয় সৃষ্টি কৰিলে? কিয় তেওঁৰ অস্তিত্ব অস্বীকাৰ কৰা নাস্তিক সৃষ্টি কৰিছিল?

জৈন ধৰ্মই আত্মাক শৰীৰৰ লগত সংলগ্ন বুলি গণ্য কৰে আৰু এই আত্মা মানৱ শৰীৰৰ পৰা স্বাধীনভাৱেও থাকিব পাৰে বুলি গণ্য কৰে (অনেকান্তবাদ)। জৈন ধৰ্মই পদাৰ্থৰ অজীৱ আৰু সজীৱ দিশৰ কথা কয়। পদাৰ্থৰ এটা স্থায়ী চৰিত্ৰ আছে আৰু লগতে এটা ক্ষণস্থায়ী চৰিত্ৰও আছে। যদিও দ্ৰব্য (পদাৰ্থ) স্থায়ী, তথাপিও সেই পদাৰ্থৰ গুণ আৰু প্ৰভাৱ অহৰহ পৰিৱৰ্তিত হৈ থাকে।
জৈন ধৰ্মৰ মতে উদ্ভিদ, পোক-পৰুৱা, চৰাই আদি সকলো জীৱৰ প্ৰাণ আছে আৰু সেয়েহে আত্মাও আছে। আমি কৰা ভাল বেয়া কামবোৰ আমাৰ আত্মাত আঁকোৱালি লয় (পাত্ৰত আবদ্ধ হৈ থকা মলিৰ দৰে)। যেতিয়া আত্মা এই অশুদ্ধিৰ পৰা শুদ্ধ হয়, তেতিয়া তেওঁ বিশ্বব্ৰহ্মাণ্ডৰ শেষ প্রান্তত উপনীত হৈ প্ৰকৃত মুক্তি লাভ কৰিব পাৰে।
এই অনেকান্তবাদে জৈন ধৰ্মৰ স্ববিৰোধ উদঙাই দিয়ে। এফালে ই ঈশ্বৰৰ অস্তিত্বক তীব্ৰ প্ৰত্যাহ্বান জনাইছিল। আনহাতে ই আত্মাৰ স্বতন্ত্ৰ অস্তিত্বক মানি লৈছিল।
জৈন ধৰ্মই নৈতিক মূল্যবোধক অতি গুৰুত্ব দিয়ে। জৈনসকল কঠোৰ নিৰামিষভোজী কাৰণ তেওঁলোকে প্ৰতিটো জীৱৰ আত্মা দেখা পায়।

বৌদ্ধ আৰু জৈন ধৰ্মই ব্রাহ্মণ্যবাদী বৈদিক আচাৰ-ব্যৱহাৰৰ কবলৰ পৰা উৎপাদনশীল শক্তিসমূহক মুক্ত কৰাত ডাঙৰ ভূমিকা পালন কৰিছিল। তেওঁলোকে পশু বলি নিষিদ্ধ কৰাৰ আহ্বান জনাইছিল, যাৰ ফলত কৃষি আৰু পৰিবহণৰ ক্ষেত্ৰত বহুখিনি উত্থান ঘটিছিল। ইয়াক ক্ষত্ৰিয়সকলৰ লগতে বৈশ্যসকলেও আদৰণি জনাইছিল, কাৰণ উন্নত উৎপাদনৰ বাবেই তেওঁলোক বেছিভাগেই লাভৱান হৈছিল। তেনেকৈয়ে এই ধৰ্মবোৰে ৰজাৰ পৃষ্ঠপোষকতা লাভ কৰিছিল। কিন্তু তেওঁলোকৰ সমতাবাদৰ প্ৰচাৰ শ্ৰমনসকলৰ মাজতে আবদ্ধ হৈ থকাৰ বাবে সাধাৰণ জনসাধাৰণক মুক্ত কৰিব পৰা নাছিল। সাধাৰণ জনসাধাৰণ শোষণমূলক ব্যৱস্থাৰ সৈতে যুঁজি থাকিব লগীয়া হৈছিল।