ভাৰতীয় দৰ্শন আৰু যুক্তিৰ প্ৰয়োগৰ কিছু নিদর্শন (অন্তিম অংশ) ।। ডঃ পিনাকী সেনগুপ্ত

(প্ৰথম অংশ প‌ঢ়িবলৈ ইয়াতে টিপক)‌

সাংখ্যদৰ্শন
প্ৰাথমিক কালৰ বৌদ্ধ সাহিত্যত, উপনিষদত (ছান্দোগ্যোপনিষদ, কথোপনিষদ, শ্বেতাশ্বেতৰোপনিষদ) আৰু শংকৰৰ গ্ৰন্থত সাংখ্যৰ কথা উল্লেখ কৰা হৈছে। গীতাত সাংখ্য যোগ নামেৰে এটা সম্পূৰ্ণ অধ্যায় আছে। ইয়াৰ দ্বাৰা সাংখ্যৰ গুৰুত্ব আৰু ইয়াৰ দ্বাৰা সমাজত সৃষ্টি হোৱা প্ৰবল প্ৰভাৱৰ প্ৰতিফলন ঘটে। সাংখ্য দৰ্শনৰ উৎপত্তি খ্ৰীষ্টপূৰ্ব ৮ম শতাব্দীৰ আশে-পাশে হৈছিল। কপিল মুনিক এই চিন্তাধাৰাৰ জনক বুলি কোৱা হয়। সংস্কৃত সাংখ্য শব্দৰ অৰ্থ হৈছে “সংখ্যা” বা “গণনা”; সেয়েহে সাংখ্যসকলক কেতিয়াবা গণনাকাৰী বুলিও কোৱা হয়। যুক্তিবাদী পৰীক্ষাৰ লগতে পদ্ধতিগত গণনাই (বিশেষ বিৱৰণ) তেওঁলোকৰ দৰ্শনৰ ভিত্তি।
খ্ৰীষ্টীয় ১১ শতিকাৰ এজন “ঈশ্বৰ কৃষ্ণ”ৰ দ্বাৰা ৰচিত “সাংখ্যকৰিকা” আৰু খ্ৰীষ্টীয় ১৪ শতিকাত ৰচিত “সাংখ্যসূত্ৰ” হৈছে সাংখ্য দৰ্শনৰ একমাত্ৰ উপলব্ধ সংকলন। এই ঈশ্বৰ কৃষ্ণই নিজেই আদৰ্শবাদী হোৱাৰ বাবে নিজৰ দাৰ্শনিক দৃষ্টিভংগীক ন্যায্যতা প্ৰদান কৰিবলৈ সাংখ্য দৰ্শনৰ ব্যাখ্যা কৰিছিল।
সাংখ্যদৰ্শনৰ মৌলিক নীতিসমূহ, বিশ্বব্ৰহ্মাণ্ডক বুজি পোৱাৰ উদ্দেশ্যে, বস্তুবাদী দৃষ্টিভংগীত দৃঢ়ভাৱে নিহিত হৈ আছে। ঈশ্বৰবাদত (Theism) কোৱা হৈছে যে এই বিশ্বব্ৰহ্মাণ্ডখন ঈশ্বৰ বা ব্ৰহ্মই সৃষ্টি কৰিছে আৰু ইয়াত থকা সকলো বস্তু তেওঁৱেই নিয়ন্ত্ৰণ কৰে। সাংখ্যবাদ ইয়াক তীব্ৰভাৱে খণ্ডন কৰে। সাংখ্যদৰ্শনে ঈশ্বৰবাদৰ বিৰোধিতা কৰি স্বভাৱবাদ নামেৰে জনাজাত ধাৰণাটোক আগুৱাই লৈ গৈছিল।
ঈশ্বৰবাদ বিৰোধিতাৰ যুক্তিসমূহ এনেধৰণৰ:
১ . ঈশ্বৰবাদীসকলে কয় যে ঈশ্বৰ নিৰ্গুণ (অৰ্থ কোনো নিৰ্দিষ্ট বৰ্ণবিহীন)। এই পৃথিৱীখন গুণেৰে ভৰপূৰ। নিৰ্গুন বুলি কোৱা কিবা এটাৰ পৰা এই গুণৰ জগতখন কেনেকৈ ওলাই আহিব পাৰে? বগা সূতাৰে কাপোৰ বোৱালে বগা কাপোৰ এখনহে পাওঁ। সূতাটো ক’লা হ’লে ক’লা কাপোৰ এখন পায়। কাপোৰে যেনেকৈ সূতাৰ গুণৰ পৰা নিজৰ গুণ পায়, এই পৃথিৱীত থকা সকলো পদাৰ্থই নিজ নিজ উৎপত্তিৰ পৰা বিভিন্ন গুণ আহৰণ কৰে। যদি এই জগতখন ঈশ্বৰৰ পৰাই উৎপত্তি হোৱাটো সঁচা, তেন্তে সকলো সংসাৰিক গুণ নিশ্চয় সেই ঈশ্বৰৰ পৰাই লাভ কৰা হৈছে। যদি সেয়াই হয়, তেন্তে ঈশ্বৰ নিৰ্গুন বুলি আপোনাৰ মৌলিক প্ৰস্তাৱটো ভুল।
২ . ঈশ্বৰবাদীৰ ঈশ্বৰ নিৰ্গুণ। এই জগতখন পদাৰ্থৰে গঠিত। পদাৰ্থৰ গুন আছে। যদি এই জগতৰ মূল কাৰণ অৰ্থাৎ ঈশ্বৰ নিৰ্গুণ হয়, তেন্তে সেই ঈশ্বৰৰ পৰা অৰ্থাৎ এই জগতখনো কোনো গুণবিহীন আৰু কোনো পদাৰ্থবিহীন হ’ব লাগে। পদাৰ্থহীন বস্তুৰ পৰা পদাৰ্থ কেনেকৈ ওলাই আহিব পাৰে? কাৰণ আৰু কার্য্যৰ মাজত এটা মৌলিক সাধাৰণ চৰিত্ৰ থাকিব লাগে। ক’ত সেই সাধাৰণ চৰিত্ৰটো? গতিকে আপোনাৰ প্ৰস্তাৱটো মূলতঃ স্ববিৰোধী।
৩ . যদি ঈশ্বৰ সৃষ্টিকৰ্তা, তেন্তে তেওঁ কিয় সৃষ্টি কৰিলে? নিজৰ সুখৰ বাবে নেকি? যদি কোনোবাই আন পৰিণতিৰ কথা নাভাবি নিজৰ সুখৰ বাবে যিকোনো কাম কৰে, তেন্তে তেওঁ/তাই স্বাৰ্থপৰ। ঈশ্বৰ স্বাৰ্থপৰ বুলি আপুনি মানি লয়নে? ঈশ্বৰ যিহেতু নিৰ্গুন, গতিকে তেওঁৰ স্বাৰ্থপৰ চৰিত্ৰ আছে বুলি মানি ল’ব নোৱাৰি।
৪ . আন এটা সম্ভাৱনা হ’ল ঈশ্বৰে হয়তো দয়া আৰু প্ৰেমৰ বাবেই এই জগতখন সৃষ্টি কৰিছিল। অজীৱৰ ওপৰত কৰুণা দেখুৱাব নোৱাৰি। কেৱল জীৱৰ ওপৰতহে কৰুণা দেখুৱাব পাৰে। ঈশ্বৰে জীৱ সৃষ্টিৰ পিছতহে জীৱৰ প্ৰতি দয়া দেখুৱাব পাৰে। জীৱবোৰ সৃষ্টি হোৱাৰ আগতেই ঈশ্বৰে আগতীয়াকৈ কেনেকৈ কৰুণা কৰিব পাৰিলেহেঁতেন? কোনটো প্ৰথম? কৰুণা নে জীৱিত সত্তা?
৫ . ঈশ্বৰে কৰুণাৰ বাবে সৃষ্টি কৰিছে বুলি মানি ললে প্ৰশ্ন উত্থাপন হয় যে এই মমতা কিয়? জীৱক তেওঁলোকৰ দুখ-কষ্টৰ পৰা মুক্ত কৰিবলৈ নেকি? জীৱই কিয় কষ্ট পায়? কাৰণ তেওঁলোকৰ শৰীৰ আছে। শৰীৰ থাকিলেহে বিষ/কষ্ট হ’ব। যদি ঈশ্বৰে সঁচাকৈয়ে বিচাৰিছিল যে কোনো দুখ-কষ্ট নাথাকে, তেন্তে তেওঁ কিয় জীৱৰ বাবে শৰীৰ সৃষ্টি কৰিছিল? যিহেতু তেওঁ যন্ত্ৰণাৰ আধাৰ শৰীৰক সৃষ্টি কৰিছিল, গতিকে সকলো দুখ-কষ্টৰ মূল কাৰণ ঈশ্বৰেই। এই কথা ঈশ্বৰবাদীসকলে মানি ল’বনে?
৬ . যেতিয়া ঈশ্বৰে সৃষ্টি কৰিলে, তেতিয়া যন্ত্ৰণা আৰু দুখৰ উৎপত্তি হয়। তেতিয়া ঈশ্বৰে দয়া বিকশিত কৰিলে। যদি এই কথা সঁচা হয়, তেন্তে আমি দেখিব পাৰো যে প্ৰথমে সৃষ্টি আৰু পিছত মমতা। গতিকে, ঈশ্বৰে মমতাৰ বাবে সৃষ্টি কৰিছে বুলি কোৱা যুক্তিটো ভ্ৰান্ত।
স্বভাৱবাদৰ মূল যুক্তিসমূহ এনেধৰণৰ:
১ . প্ৰকৃতি চিৰন্তন। প্ৰকৃতিৰ অন্তৰ্নিহিত চৰিত্ৰ (যিটো ইয়াৰ স্বভাৱ)ৰ বাবেই নিয়মিতভাৱে পৰিৱৰ্তন ঘটে। সেই স্বভাৱৰ বাবেই বিশ্বব্ৰহ্মাণ্ডখন বৰ্তমানৰ ৰূপত আবিৰ্ভাৱ হয়।
২ . গৰুৰ স্বভাৱতেই ঘাঁহ আৰু পানী খায়। একে সময়তে গৰুৰ দেহত স্বভাৱতেই গাখীৰৰ সৃষ্টি হয়। পোৱালিটোৱে স্বভাৱৰ বাবে সেই গাখীৰ চুহি খায়।
৩ . একেদৰে উচ্চৰ পৰা তললৈ বৈ যোৱাটোও পানীৰ স্বভাৱত থাকে। সেই পানীৰ নিজৰ কোনো চেতনা নাই। অৱশ্যে জীয়াই থকাৰ বাবে সকলো জীৱৰ বাবে ই অপৰিহাৰ্য। পানীৰ অন্তৰ্নিহিত স্বভাৱৰ বাবেই এনে হয়।
৪ . তাপ আৰু পোহৰ জুইৰ স্বভাৱ। আমি জুইৰ পৰা তাপ আৰু পোহৰৰ স্বভাৱক পৃথক কৰিব নোৱাৰো।
৫ . কিছুমান বিশেষ প্ৰকাৰৰ ঘাঁহৰ পাতৰ ধাৰেই হৈছে ঘাঁহৰ স্বভাৱ। সেই স্বভাৱক ঘাঁহৰ পৰা পৃথক কৰিব নোৱাৰি।
৬ . এই সকলোবোৰৰ কোনো কৃতিত্ব আমি কোনো অস্তিত্বহীন ঈশ্বৰক দিব নোৱাৰো।
৭ . স্বভাৱ পদাৰ্থৰ অন্তৰ্নিহিত।
৮ . ইয়াত কোনো ভগৱানৰ কোনো ভূমিকা নাই।
এইদৰে সাংখ্যবাদ কার্য্য-কাৰণ যুক্তিৰ ফলপ্ৰসূ ব্যৱহাৰ কৰি ঈশ্বৰবাদ খণ্ডন কৰি আদৰ্শবাদী (Idealistic / ভাববাদী) দৰ্শনক প্ৰত্যাহ্বান জনায়।
সাংখ্যদৰ্শনে মোক্ষক প্ৰতিটো জীৱৰ স্বাভাৱিক অভীষ্ট বুলি গণ্য কৰে। সাংখ্যকৰিকাত উল্লেখ আছে, যেনেকৈ অচেতন গাখীৰ পোৱালিৰ পুষ্টিৰ স্বাৰ্থত কাম কৰে, গতিকে আত্মাৰ মোক্ষৰ স্বাৰ্থত প্ৰকৃতিয়ে কাম কৰে। — সাংখ্যকৰিকা, পদ ৫৭[৪৭][৪৮]।
সাংখ্যবাদে সম্পূৰ্ণৰূপে ঈশ্বৰবাদক প্ৰত্যাহ্বান জনোৱাৰ ওপৰত গুৰুত্ব আৰোপ কৰিছিল। কিন্তু এই প্ৰক্ৰিয়াত শ্রেণীবিভাজিত সমাজখনৰ অন্তর্নিহিত প্রকৃত বৈপৰীত্যক বিবেচনা কৰা নাছিল৷ সেয়েহে ই বৈদিক পুৰোহিতৰ কৰ্তৃত্বক আৰু পুৰোহিতৰ কর্মকাণ্ডৰ তীব্ৰ প্ৰত্যাহ্বান জনোৱা নাছিল। এইখিনিতে সাংখ্য লোকায়তৰ পৰা পিছ পৰি আছিল।
সাংখ্যক সম্পূৰ্ণৰূপে ধ্বংস কৰাৰ পৰিৱৰ্তে, শাসক শ্ৰেণীয়ে এই দৰ্শন গ্ৰহণ কৰিছিল, তেওঁলোকৰ নিজস্ব ভাষ্য ইয়াত প্রক্ষেপণ কৰিছিল, আৰু আনকি কপিলা প্ৰকৃততে বিষ্ণুৰ অৱতাৰ বুলিও ঘোষণা কৰিছিল, যাৰ ফলত সাংখ্যৰ বস্তুবাদী বিষয়বস্তু দমন হৈছিল।
পূৰ্ব-মীমাংসা
এই পদ্ধতিৰ উৎস-পুথি হৈছে “মীমাংসা সূত্র”, যিখন ২৫০০টা এফ’ৰিজমৰ (Aphorism হৈছে কোনো বিজ্ঞান বা শিল্পত নিয়ম হিচাপে প্ৰস্তাৱিত চমু বাক্য) সংকলন, যাৰ কৃত্তিত্ব জৈমিনীক দিয়া হয়৷
এই সূত্ৰসমূহৰ বিকাশ সম্ভৱতঃ খ্ৰীষ্টপূৰ্ব ২০০ চনৰ পৰা ২০০ খ্ৰীষ্টাব্দৰ ভিতৰত হৈছে। এই দৰ্শনৰ  প্ৰকৃত উৎপত্তি বহুত পুৰণিও হ’ব পাৰে। জৈমিনী নামটো কোনো গোত্ৰ বা বংশৰ নাম বুলিও যুক্তি দিয়া হয়। খ্ৰীষ্টীয় চতুৰ্থ শতিকাত শবৰৰ ৰচিত শবৰভাষ্যত মিমাংসা সূত্ৰৰ বিষয়ে বিশদভাৱে উল্লেখ কৰা হৈছে। খ্ৰীষ্টীয় সপ্তম শতিকাৰ কুমাৰীল আৰু প্ৰভাকৰ এই মীমাংসা দৰ্শনৰ প্ৰবল সমৰ্থক আৰু প্রবক্তা  আছিল।
মীমাংসকে প্ৰলয় (সম্পূৰ্ণ ধ্বংস) আৰু সৃষ্টি, কৰ্মতত্ত্ব, অদৃষ্ট আদি আদৰ্শবাদী ধাৰণাক তীব্ৰভাৱে খণ্ডন কৰিছিল।
আদৰ্শবাদীসকলে যুক্তি আগবঢ়ায় যে যেতিয়াই পাপৰ বোজা পৃথিৱীৰ বাবে অসহ্যকৰ হৈ পৰে, তেতিয়াই ঈশ্বৰ দৃশ্যপটত আবিৰ্ভাৱ হয় আৰু প্ৰলয়াৰ জৰিয়তে, সকলো ধ্বংস কৰে আৰু তাৰ পিছত আকৌ আৰম্ভ হয় নতুন সৃষ্টি। এয়া প্ৰলয়া আৰু সৃষ্টি।
তথ্যসূত্র: শ্রীমদ্ভগবদ্গীতা
যদা যদা হি ধর্মস্য গ্লানির্ভবতি ভাৰত।
অভ্যুত্থানমধর্মস্য তদাত্মনং সৃজামহ্যম্।
পৰিত্রাণায় সাধূনাং বিনাশায় চ দুষ্কৃতাম্।
ধর্মসংস্থাপনার্থায় সম্ভবামি যুগে যুগে।
মীমাংসকে ইয়াক তলত দিয়া যুক্তিৰে প্ৰত্যাহ্বান জনাইছিল:
(ক) যদি প্ৰলয়ৰ উদ্দেশ্য পাপবোৰ সম্পূৰ্ণৰূপে বিনাশ কৰা হয়, তেন্তে এনে প্ৰলয়ে কেৱল পাপীসকলকহে নিঃশেষ কৰিবনে? পুণ্যবান মানুহবোৰো কিয় নিঃশেষ হৈ যায়? তেওঁলোকৰ পাপ কি?
(খ) সাধাৰণতে বিশ্বাস কৰা হয় যে সকলো সৎ লোকে নিজৰ সৎ কৰ্মৰ ফলত স্বৰ্গ লাভ কৰিব আৰু সকলো পাপীয়ে নিজৰ পাপৰ পৰিণতি ভোগ কৰিবলৈ নৰকত আৱদ্ধ হৈ থাকিব। প্ৰলয় হ’লেই পুণ্যবান মানুহ স্বৰ্গলৈ যাব আৰু পাপীসকল নৰকলৈ যাব। যেতিয়া নতুনকৈ সৃষ্টি কৰা হ’ব, তেতিয়া পৃথিৱীলৈ কোন আহিব?
(গ) কৰ্ম তত্ত্বই কয় যে অদৃষ্ট বা ব্যক্তিজনে পূৰ্বৰ জন্মত কৰা ভাল-বেয়া কৰ্মৰ চূড়ান্ত ফল বৰ্তমান জন্মত সেই ব্যক্তিৰ জীৱন পৰিচালনা কৰিব। কোনোৱেই অদৃষ্টৰ পৰা সাৰি যাব নোৱাৰে। কিন্তু, প্ৰলয় সকলো মানুহক সম্পূৰ্ণৰূপে ধ্বংস কৰি পেলায়, তেওঁলোকৰ কৰ্মৰ ফল উপভোগ/ কষ্ট ভোগ কৰাৰ পৰা বঞ্চিত কৰে – অৰ্থাৎ অদৃষ্ট। প্ৰলয় তত্ত্ব যদি গ্ৰহণ কৰা হয়, তেন্তে কৰ্ম তত্ত্বক নস্যাৎ কৰি আছে। দুয়োটা কেনেকৈ শুদ্ধ হ’ব পাৰে?
মীমাংসকসকলে ঈশ্বৰে এই জগত সৃষ্টি কৰা আদৰ্শবাদী ধাৰণাটোক কেইবাটাও যুক্তিৰে প্ৰত্যাহ্বান জনাইছিল:
(ক) ঈশ্বৰে এই জগত সৃষ্টি কৰা বুলি যদি সঁচা হয়, তেন্তে সেই সৃষ্টিৰ আগতে কোনো জগত নথকা পৰিস্থিতিৰ কথাও সত্য। তেতিয়া ঈশ্বৰৰ অস্তিত্ব আছিল নেকি? যদি আছে, তেন্তে সেইটো কোনে নিশ্চিত কৰিলে? যদি সেইটো নিশ্চিত কৰিবলৈ কোনোৱেই নাছিল, তেন্তে এতিয়া ঈশ্বৰৰ চিৰন্তন অস্তিত্ব কেনেকৈ গ্ৰহণ কৰিব?
(খ) ঈশ্বৰে এই জগতখন সৃষ্টি কৰিছিল বুলি ঈশ্বৰবাদীসকলে যুক্তি আগবঢ়ায়। পৃথিৱীখন সৃষ্টি কৰিবলৈ আৰু তদাৰক কৰিবলৈ ঈশ্বৰৰ শৰীৰ আছেনে? চকু, কাণ আদি শৰীৰৰ অংগ অবিহনে কোনোবাই কেনেকৈ তদাৰক বা সৃষ্টি কৰিব পাৰে? কেৱল ধাৰণাৰে পৰা কেনেকৈ কিবা এটা সৃষ্টি কৰিব পাৰি?
(গ) যদি ঈশ্বৰে ইচ্ছা কৰাৰ বাবেই এই জগতখন সৃষ্টি কৰিছিল, তেন্তে প্ৰথম যুক্তিত, ঈশ্বৰ যদি শৰীৰৰ অধিকাৰী নহয় তেন্তে তেওঁৰ কোনো কামনা কেনেকৈ আছিল? কামনা তেতিয়াহে উদ্ভৱ হয় যেতিয়া শৰীৰ থাকে।
(ঘ) যদি ঈশ্বৰৰ শৰীৰ আছে বুলি মানি লোৱা হয়, তেন্তে সেই শৰীৰটো কোনে সৃষ্টি কৰিলে? আন এজন ঈশ্বৰ আছিল নেকি? যদি আছে, তেন্তে সেই আন ঈশ্বৰক কোনে সৃষ্টি কৰিছিল?
(ঙ) ঈশ্বৰ স্বয়ম্ভু (স্ব-সৃষ্ট) হোৱাৰ দৰে ঈশ্বৰক আন সৃষ্টিকৰ্তাৰ প্ৰয়োজন নাই বুলি যদি যুক্তি দিয়া হয়, তেন্তে এই বস্তুগত জগতখন চিৰন্তন আৰু ইয়াক সৃষ্টি কৰাৰ প্ৰশ্ন উত্থাপন নহয় বুলি বস্তুবাদীসকলৰ ধাৰণাটো কেনেকৈ অস্বীকাৰ কৰিব পাৰি?
এই জগতখন মায়া বা ভ্ৰম (Maya or illusory) বুলি কোৱা যুক্তিকো মীমাংসকে প্ৰত্যাহ্বান জনাইছিল। আদৰ্শবাদীসকলে যুক্তি আগবঢ়ায় যে এই পৃথিৱীখন বাস্তৱ নহয় আৰু ইয়াত আমি যি অনুভৱ কৰোঁ সেয়া সপোনৰ বাহিৰে আন একো নহয়। এবাৰ সাৰ পালে, (অৰ্থাৎ আমাৰ আত্মাই এবাৰ মৰ্ত্যৰ শৰীৰৰ পৰা বিচ্ছিন্ন হ’লে) আপুনি উপলব্ধি কৰিব যে আপুনি সপোনত আছিল। এই কথাটো মীমাংসকে তীব্ৰভাৱে খন্ডন কৰিছিল এইদৰে: সপোনৰ অৱস্থাত থকা আৰু জাগ্ৰত হোৱা –  দুটা অৱস্থা। আৰু দুয়োটা অৱস্থাৰ মাজত পাৰ্থক্য কৰিবলৈ আপোনাৰ জীৱন্ত শৰীৰ আৰু মন আছে। শৰীৰ নাথাকিলে কেনেকৈ শুব বা সাৰ পাই থাকিব? আমি আমাৰ সপোনৰ বিষয়ে যিবোৰ মনত পেলাওঁ, সেয়া বাস্তৱ জগতৰ প্ৰতিফলনৰ (হয়তো চমৎকাৰ প্ৰতিফলন)বাহিৰে আন একো নহয়।
এই পৃথিৱীখন ভ্ৰম (illusory) বুলি আদৰ্শবাদী যুক্তি খণ্ডন কৰি মীমাংসকে ৰজ্জু-সৰ্প ভ্ৰান্তি তত্ত্ব (সাপক ৰছী বুলি ভুল কৰা বা বিপৰীতভাৱে) মষিমূৰ কৰি পেলালে এইদৰে: ৰছীক সাপ বুলি ভুল কৰাটো সম্ভৱ বা বিপৰীতভাৱে। কাৰণ, ৰছী আৰু সাপ দুয়োটা বাস্তৱ আৰু দুয়োটাৰে চেহেৰাত সাদৃশ্য আছে। আকৃতিৰ সাদৃশ্য নাই বাবেই ৰছীক হাতী বা সাপক মেজ (টেবুল) বুলি ভুল নকৰে। যিকোনো ক্ষেত্ৰতে এটাক আনটোৰ লগত ভুল কৰিবলৈ সাপ আৰু ৰছী দুয়োটাৰে বিষয়ে পূৰ্ব জ্ঞানৰ প্ৰয়োজন। কিবা এটাক আনটোৰ লগত ভুল কৰিলে জগতখনক মায়াময় কৰি তোলা নহয়।
আদৰ্শবাদী ধাৰণাসমূহৰ ইমান তীব্ৰ বিৰোধিতা কৰিও মীমাংসকে যজ্ঞৰ দৰে বৈদিক আচাৰ-ব্যৱহাৰক তীব্ৰভাৱে সমৰ্থন কৰা আৰু বেদৰ কৰ্তৃত্বক সমৰ্থন কৰা, আৰু সেয়েহে জাতি-ব্যৱস্থাকো সমৰ্থন কৰাটো ৰহস্যজনক। নিম্নলিখিত যুক্তি কাৰণ হ’ব পাৰে-
মীমাংসকসকলে যজ্ঞক মূলতঃ যাদু (Magic) বুলিয়েই গণ্য কৰিছিল। যাদু বা তন্ত্ৰ আছিল প্ৰকৃতিৰ বহু শক্তিশালী শক্তিৰ সৈতে মোকাবিলা কৰাৰ বাবে মানুহৰ আদিম প্রতিক্রিয়া। কিন্তু তন্ত্ৰই জগতখনক বাস্তৱ বুলি ভাবে আৰু মায়াময় নহয় বুলি গণ্য কৰে। সেয়ে মীমাংসকে এফালে ঈশ্বৰ সম্পৰ্কীয় আদৰ্শবাদী স্থিতিৰ তীব্ৰ বিৰোধিতা কৰিও আনফালে যজ্ঞ আৰু বৈদিক ৰীতি-নীতিৰ তীব্ৰ সমৰ্থন কৰিছিল।
(ওপৰত যি আলোচনা হৈছে সেয়া হৈছে পূৰ্ব-মীমাংসা। উত্তৰ-মীমাংসা নামৰ আন এটা দৰ্শন আছে, যাক জনপ্ৰিয়ভাৱে বেদান্ত বুলিও কোৱা হয়, যিটো সম্পূৰ্ণ আদৰ্শবাদী দৰ্শন, পূৰ্ব-মীমাংসাৰ সৈতে একেবাৰে বিপৰীত।)
যোগ দৰ্শন (যোগাচাৰ)
“যোগসূত্ৰ”ৰ কৃতিত্ব পতঞ্জলি নামৰ এজন বিদ্বান ব্যক্তিক দিয়া হৈছে। শুদ্ধকৈ ক’বলৈ গ’লে যোগ, একেবাৰেই দাৰ্শনিক দৃষ্টিভংগী নাছিল। যোগাভ্যাস অসীম পুৰণি আছিল। সিন্ধু সভ্যতাৰ পোৰামাটিৰ মূৰ্তিৰ ধ্বংসাৱশেষ আৰু ‘ছীল’বোৰত (Seal) চিত্ৰিত ছবিবোৰে নিশ্চিতভাৱে ইংগিত দিয়ে যে খ্ৰীষ্টপূৰ্ব তৃতীয় সহস্ৰাব্দৰ (৩০০০ খ্ৰীষ্টপূৰ্ব) পৰাই দেশখনত একধৰণৰ যোগাচাৰ পদ্ধতি প্ৰচলিত আছিল। এফালে সাংখ্যদৰ্শন আৰু আনফালে ঈশ্বৰৰ ধাৰণাৰ লগত মিশ্ৰণ পৰৱৰ্তী কালত ঘটিছিল।
যোগাভ্যাসত বিভিন্ন সময়ত আৰু বিভিন্ন চিন্তাধাৰাত পৰিৱৰ্তন ঘটিছিল। এইদৰে শৈৱ আৰু শাক্তৰ মতবাদ অনুযায়ী যোগাভ্যাসৰ পৰিৱৰ্তন ঘটিছিল। আন এটা ৰূপ হ’ল হঠযোগ। যি স্নায়ুৰ ব্যায়ামৰ অহৰহ অনুশীলনৰ জৰিয়তে ৰহস্যময় যাদুকৰী কৃতিত্বৰ সৃষ্টি কৰা, আৰু অন্যান্য অলৌকিক শক্তিৰ কথা কৈছিল। আৰু অন্যান্য অলৌকিক শক্তিৰ কথাও কৈছিল। পতঞ্জলি আছিল আটাইতকৈ উল্লেখযোগ্য ব্যক্তি। তেওঁ যোগাসনৰ বিভিন্ন ৰূপ সংগ্ৰহ কৰিছিল, আৰু যোগৰ সৈতে জড়িত কৰিব পৰা বিভিন্ন ধাৰণাসমূহ সংগ্ৰহ কৰিছিল আৰু সাংখ্যৰ সৈতে সংযোজন কৰি আমাৰ ওচৰত ডাঙি ধৰিছিল। পতঞ্জলি যোগৰ প্ৰতিষ্ঠাপক নহয় এজন সম্পাদক আছিল (অধ্যাপক সুৰেন্দ্ৰনাথ দাসগুপ্ত)। মহাবীৰ (জৈন) আৰু বুদ্ধই নিজৰ নিজৰ দৰ্শন লৈ ওলাই অহাৰ আগতে যথেষ্ট সংখ্যক বছৰ যোগাভ্যাস কৰিছিল। সেয়েহে যোগক কোনো নিৰ্দিষ্ট দৰ্শনতকৈ মূলতঃ কিছুমান প্ৰাচীন পদ্ধতি হিচাপে চোৱাটো যুক্তিসংগত।
যোগ-সূত্ৰত যোগক চিত্ত-বৃত্তি-নিৰোধ বুলি সংজ্ঞায়িত কৰিছিল।
যোগে ধৰি লৈছে যে মানুহৰ শৰীৰ (মনক ধৰি) প্ৰকৃতিৰ ক্ষুদ্ৰ প্ৰতিফলন। প্ৰকৃতিৰ বিভিন্ন বস্তুৰ আন্তঃসংযোগ আৰু পাৰস্পৰিক ক্ৰিয়া আমাৰ মানৱ শৰীৰত দেখা দিয়ে। আমাৰ শৰীৰ আৰু মনৰ ওপৰত নিয়ন্ত্ৰণ লাভৰ প্ৰয়াস কৰি আমি আমাৰ চৌপাশৰ প্ৰকৃতিৰ ওপৰতো নিয়ন্ত্ৰণ লাভ কৰিব পাৰো। এইদৰে অসাধাৰণ ক্ষমতা আহৰণ কৰিব পাৰি। এইটো এটা বস্তুবাদী দৃষ্টিভংগী। এই চিন্তা আদিম যুগতো পোৱা যায় যেতিয়া জনসাধাৰণে অসাধাৰণ ক্ষমতা আহৰণ কৰিব বিচাৰিছিল। পতঞ্জলিয়ে এই অসাধাৰণ শক্তিসমূহ লাভ কৰাৰ বিষয়ে আলোচনা কৰিছিল যাক বিভূতি বুলি অভিহিত কৰিছিল।
ঈশ্বৰৰ অস্তিত্ব স্বীকাৰ কৰাৰ বাহিৰে, এই দাৰ্শনিক দৃষ্টিভংগী কাৰ্যতঃ পিছৰ সাংখ্যৰ দৰেই আছিল।
“সাংখ্যত ব্যক্তিগত ঈশ্বৰৰ ধাৰণা সন্নিৱিষ্ট কৰাৰ, যোগব্যৱস্থাৰ উদ্দেশ্য কেৱল ঈশ্বৰবাদীসকলক সন্তুষ্ট কৰা আৰু সাংখ্যত ব্যাখ্যা কৰা বিশ্বব্ৰহ্মাণ্ডৰ তত্ত্বৰ প্ৰসাৰত সুবিধা কৰা। যোগসূত্ৰত ঈশ্বৰৰ বিষয়ে কোৱা অংশবোৰ সম্পৰ্কহীন আৰু অযুক্তিকৰ, আৰু সঁচাকৈয়ে ব্যৱস্থাটোৰ বিষয়বস্তু আৰু লক্ষ্যৰ সৈতে প্ৰত্যক্ষ বিৰোধী। ঈশ্বৰে (যোগসূত্ৰ অনুসৰি) বিশ্বব্ৰহ্মাণ্ড সৃষ্টি নকৰে, শাসনো নকৰে। তেওঁ মানুহৰ কৰ্মক পুৰস্কৃত বা শাস্তি নিদিয়ে আৰু যোগাসন কৰা লোকসকলে তেওঁৰ সৈতে মিলনক তেওঁলোকৰ প্ৰচেষ্টাৰ পৰম বস্তু হিচাপে গণ্য নকৰে”।(দেৱীপ্ৰসাদ চট্টোপাধ্যায়)
যোগাচাৰ আমাৰ চৌপাশৰ প্ৰকৃতিৰ শক্তিসমূহক নিয়ন্ত্ৰণ কৰিবলৈ অতিৰিক্ত শক্তি আহৰণ কৰিব বিচৰা প্ৰাৰম্ভিক আদিম অভ্যাসৰ সম্প্ৰসাৰণ/ধাৰাবাহিকতাৰ বাহিৰে আন একো নহয়। এই আদিম হেঁপাহৰ আঁৰত প্ৰকৃতিৰ প্ৰতি কেৱল বস্তুবাদী দৃষ্টিভংগীহে আছে।
যোগসূত্ৰত আঠটা যোগংগৰ উল্লেখ আছে-
(১) যম (সংযম), (২) নিয়ম (অনুশাসন), (৩) আসন (শৰীৰৰ ভংগীমা), (৪) প্ৰাণায়াম (শ্বাস-নিয়ন্ত্ৰণ), (৫) প্ৰত্যাহাৰ (ইন্দ্ৰিয়ৰ প্ৰত্যাহাৰ), (৬) ধাৰনা (মনোযোগ), (৭) ধ্যান (meditation), আৰু (৮) সমাধি (একাগ্ৰতা concentration।
“বিভিন্ন ব্যৱস্থাক প্ৰতিনিধিত্ব কৰা প্ৰতিজন দাৰ্শনিক, যোগৰ এই আদিম উত্তৰাধিকাৰক পৰৱৰ্তী সময়ত নিজৰ চিন্তাধাৰাত গঢ় দিবলৈ চেষ্টা কৰিছিল। একে সময়তে যোগাভ্যাসক মৌলিক দাৰ্শনিক সত্যৰ সঠিক ব্যাখ্যাৰ বাবে শাৰীৰিক আৰু মানসিক দুয়োটা দিশতে নিজকে প্ৰস্তুত কৰাৰ মাধ্যম হিচাপে চাবলৈ অহৰহ প্ৰচেষ্টা চলোৱা হৈছিল। কিন্তু, যোগত যি অভিজ্ঞতা লাভ কৰা হয় সেয়া বিশুদ্ধ ব্যক্তিগত আৰু বিষয়ভিত্তিক, আৰু সেয়েহে যিকোনো দাৰ্শনিক দৃষ্টিভংগীৰ বৈধতা নিৰ্ণয় কৰাৰ বাবে ই একেবাৰে অসাৰ”।(দেৱীপ্ৰসাদ চট্টোপাধ্যায়)
ন্যায়–বৈশেষিকা
প্ৰাথমিক পৰ্যায়ৰ পৰাই ন্যায় আৰু বৈশেষিকা ব্যৱস্থাৰ ঘনিষ্ঠ সম্পৰ্ক আছিল আৰু সময়ৰ লগে লগে দুয়োটা একত্ৰিত হৈ গৈছিল। সেয়েহে সাধাৰণতে দুয়োবিধক একেলগে ন্যায়-বৈশেষিকা নামেৰে উল্লেখ আৰু অধ্যয়ন কৰা হয়।
ন্যায় ব্যৱস্থাৰ কৃতিত্ব “গৌতম”ক দিয়া হৈছিল, যি খ্ৰীষ্টপূৰ্ব ৩য় শতিকাৰ আছিল, আনহাতে বৈশেষিকা ব্যৱস্থাৰ কৃতিত্ব “কনাদ”ৰ বুলি কোৱা হয়, যি প্ৰায় একে সময়ৰ আছিল। খ্রিস্টীয় ৫ম শতাব্দীৰ পৰবর্তী সময়ত ন্যায় পদ্ধতিৰ কেইবাটাও ভাষ্য পোৱা যায়,  যার সর্বশ্রেষ্ঠ প্রবক্তা আছিল উদয়ন।  আনহাতে নব্য-ন্যায় নামেৰে জনাজাত ন্যায়ৰ নতুন পৰ্যায় খ্ৰীষ্টীয় দ্বাদশ শতিকাৰ পৰা আৰম্ভ হৈছিল, যাৰ ব্যাখ্যা “গদাধৰ”ৰ দৰে বিখ্যাত পণ্ডিতে কৰিছিল।
ন্যায়-বৈশেষিকা ব্যৱস্থাই প্ৰকৃত জ্ঞানৰ মাপকাঠীৰ প্ৰশ্নটোৰ ওপৰত আদৰ্শবাদী দৃষ্টিকোণক প্ৰশ্ন কৰিছিল। আদৰ্শবাদীসকলে যুক্তি আগবঢ়ায় যে জ্ঞান হৈছে পৰম সত্য আৰু কেৱল চিন্তা-চৰ্চাৰ দ্বাৰাহে জ্ঞান লাভ কৰিব পাৰি। তেওঁলোকে অভিজ্ঞতা ভিত্তিক জ্ঞানৰ মাপকাঠী নাকচ কৰে। আদৰ্শবাদীসকলৰ এই মতামতক ন্যায়-বৈশেষিকা ব্যৱস্থাই প্ৰত্যাহ্বান জনাইছিল।
ন্যায় সূত্ৰই প্ৰকৃত জ্ঞান প্ৰতিষ্ঠাৰ পদ্ধতিৰ দৃঢ় ভিত্তি স্থাপন কৰিছিল, যাক ‘প্ৰমান শাস্ত্ৰ’ বুলি অভিহিত কৰা হৈছিল (ডঃ সৰ্বপল্লী ৰাধাকৃষ্ণন)।
ইয়াৰ মতে যিকোনো জ্ঞানৰ বাবে চাৰিটা মৌলিক উপাদানৰ প্ৰয়োজন হয়।
১) প্ৰমাত্ৰ (জ্ঞানকাৰী বা জ্ঞানৰ বাবে বস্তুগত ভিত্তি)
২) প্ৰমেয় (জ্ঞানৰ প্ৰক্ৰিয়া যিটো বস্তুৰ প্ৰতি নিৰ্দেশিত হয়)
৩) প্ৰমিতি (জ্ঞানৰ ফলস্বৰূপ অৱস্থা
৪) প্ৰমাণ (জ্ঞানৰ মাধ্যম)।

১) কোন জানিব লাগে? ২) কি জানিব লাগে? ৩) আহৰণ কৰা তথ্য কি? ৪) আৰু প্ৰমান, অর্থাৎ সঁচা নে নহয় সেইটো কেনেকৈ সিদ্ধান্ত ল’ব? চাৰিটাৰ ভিতৰত প্ৰমানেই আটাইতকৈ গুৰুত্বপূৰ্ণ। ন্যায় সূত্ৰত চাৰিটা প্ৰমান নিৰ্ধাৰণ কৰা হৈছিল। সেইবোৰ হৈছে-‌
১) প্ৰত্যক্ষ প্ৰমান (ইন্দ্ৰিয় উপলব্ধি),
২) অনুমান (hypothesis),
৩) উপমা (সদৃশভাৱে স্থাপন কৰা অভিজ্ঞতাৰ সৈতে তুলনা),
৪) শব্দ (বিশেষজ্ঞৰ মতামত)

১ . প্ৰত্যক্ষ প্ৰমান হৈছে সেইটোৱেই য’ত আমাৰ ইন্দ্ৰিয়বোৰে জ্ঞান আহৰণ কৰে।
২ . আমি যেতিয়া বিভিন্ন বস্তু পাওঁ আৰু সেইবোৰৰ মাজৰ আন্তঃসংযোগ অনুমান কৰো তেতিয়া অনুমান প্ৰমান উপযোগী হ’ব পাৰে। উদাহৰণস্বৰূপে আমি সকলোৱে জানো যে জুই হ’লে ধোঁৱা ওলাব। দূৰৰ পৰা আমি হয়তো জুই নিৰীক্ষণ নকৰো, কিন্তু ধোঁৱা পৰ্যবেক্ষণ কৰিব পাৰো। গতিকে, আমি অনুমান কৰিব পাৰো যে তাত জুই আছে। এয়া অনুমান প্ৰমাণ৷
৩ . তৃতীয়টো উপমা প্ৰমান একেধৰণৰ বস্তু বা পৰিঘটনাৰ সহায়ত বুজাবলৈ ব্যৱহাৰ কৰা হয়। উদাহৰণস্বৰূপে, পৃথিৱী যে ঘূৰণীয়া, সেয়া বুজাবলৈ আমি বল বা কমলাৰ দৰে ঘূৰণীয়া বস্তু এটা দেখুৱাওঁ। অপৰাধৰ তদন্তৰ কালছোৱাত অপৰাধস্থলীত আৰক্ষীয়ে অপৰাধটো পুনৰ প্ৰণয়ন কৰি প্ৰকৃততে অপৰাধটো কেনেকৈ সংঘটিত হৈছিল সেই কথা জানিবলৈ দিয়ে।
৪ . চতুৰ্থটো হ’ল শব্দ প্ৰমান। যিবোৰ বিষয় আমি কম সময়ৰ ভিতৰতে জানিব নোৱাৰো সেইবোৰৰ ক্ষেত্ৰত আমি বিশেষজ্ঞৰ মতামতৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল। দলং ভাঙি যোৱাৰ ক্ষেত্ৰত আমি বিশেষজ্ঞ অভিযন্তাৰ এটা দলক সম্ভাৱ্য কাৰণ জনাবলৈ কওঁ। Covid-19 ভাইৰাছজনিত অতিমাৰীৰ ক্ষেত্ৰত আমি বিজ্ঞানীসকলৰ তথ্যৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল। ইয়াক শব্দ প্ৰমান বোলা হয়। বেমাৰ-আজাৰ হ’লে ডাক্তৰৰ পৰামৰ্শ লওঁ।

ন্যায় সূত্ৰসমূহে কেৱল প্ৰস্তাৱনাৰ ভিত্তিত যিকোনো জ্ঞানৰ ধাৰণাক স্পষ্টভাৱে নাকচ কৰিছিল। ই প্ৰমানৰ নিৰীক্ষণৰ সন্মুখীন হ’ব লাগে। ন্যায় সূত্ৰই বস্তুবাদী বুজাবুজিক দৃঢ়ভাৱে প্ৰতিষ্ঠা কৰিছিল যে কেৱল চিন্তা-চৰ্চা নহয়, অনুশীলনেই মাপকাঠী।
ইয়াৰ উপৰিও ন্যায় সূত্ৰই আৰু কিছু মাপকাঠী যোগ কৰিছিল। ইয়াৰে এটা হ’ল অভৱ বা juxtaposition। আমি হৃদস্পন্দন পৰীক্ষা কৰি মৃতদেহ আৰু জীৱিতদেহ পৃথক কৰিব পাৰো। মৃত ব্যক্তিৰ হৃদস্পন্দন নহয়, আনহাতে জীৱিত ব্যক্তিৰ শৰীৰে স্পন্দন কৰে। সদ্য সিজোৱা খাদ্য আৰু বাসি খাদ্যৰ গোন্ধ বেলেগ আৰু এটাক আনটোৰ বিপৰীতে ৰাখিলে পাৰ্থক্য কৰিব পাৰি।
ন্যায়সূত্ৰত যুক্তিৰ কিছুমান ভুল পদ্ধতিৰ অভ্যাসক অনুমোদন দিয়া নাই। সেইবোৰ হ’ল–
(১) জল্প: জল্পনাৰ উদ্দেশ্য সত্য জনা নহয় বৰঞ্চ প্ৰকৃত বিষয়ৰ পৰা বিতৰ্কক কোনোবা নহয় কোনোবা প্ৰকাৰে আঁতৰাই নিয়াহে। জল্পই আমাক সঁচা জ্ঞানৰ পৰা আঁতৰাই লৈ যায়।
(২) বিতন্ডা: এই পদ্ধতিৰ লক্ষ্য হৈছে নিজৰ অভিমত প্রতিষ্ঠা কৰিবলৈ চেষ্টা নকৰাকৈ আনটো পক্ষৰ বিৰোধিতা কৰি থাকিব। এই পদ্ধতিয়ে বিতৰ্কক দীঘলীয়া কৰি দিয়ে আৰু অপ্ৰয়োজনীয় বিভ্ৰান্তিৰ সৃষ্টি কৰে আৰু সত্যত উপনীত হোৱাত সহায় নকৰে।
(৩) চাল: ভুল বুজাবুজিৰ সৃষ্টি কৰিবলৈ শব্দবোৰ পাক লগাই দিয়াৰ পদ্ধতি আৰু সেয়েহে, ইয়াক অনুমতি দিব নোৱাৰি। উদাহৰণস্বৰূপে, কোনোবাই যদি কয় ‘মই বৰ স্ফূর্তিত আছো (I am in great spirit)’, তেন্তে মানুহজন মদ্যপায়ী বুলি পাক লগাই কৈ দিব পাৰি। মই কলো “আমি INDIA”, আৰু আপুনি চাল মাৰি কলে “তুমি ভাৰতবিরোধী”।
(৪) যতি: এইটো যথাযথ উত্তৰ নিদিয়াৰ এটা পদ্ধতি। ইয়াক অনুমতি দিব নোৱাৰি। (No confidence motion against PM: Manipur issue: Opposition’s questions and discussion: PM’s answers)

বৰ্তমানৰ আইন ব্যৱস্থাই মূলতঃ উপৰিউক্ত সকলো সূত্ৰ পালন কৰে। আৰু কিছুমান ব্যক্তি বা ব্যক্তিৰ গোট, ন্যায়সূত্ৰই যি মানা কৰিছে, তাকেই কৰি থাকে।
বৈশেষিক দৰ্শন ন্যায় দাৰ্শনিক ব্যৱস্থাৰ সৈতে যুক্ত। উভয় ব্যৱস্থাই ব্যক্তিগত আত্মাৰ স্বাধীনতাক চূড়ান্ত লক্ষ্য হিচাপে গ্রহণ কৰে; উভয়ই অজ্ঞানক সকলো দুখ আৰু অসুখৰ মূল বুলি ভাবে; আৰু উভয়ই ভাবে যে বাস্তৱৰ সঠিক জ্ঞানৰ দ্বাৰাহে মুক্তি লাভ কৰিব পাৰি। বৈশেষিকাই কেৱল প্ৰত্যক্ষ প্ৰমান (ইন্দ্ৰিয় উপলব্ধি) আৰু অনুমানক বৈধ জ্ঞানৰ উৎস হিচাপে গ্ৰহণ কৰিছিল। বৈশেষিকসকলে পৰমাণুৰ তত্ত্ব আগবঢ়াইছিল। প্ৰবক্তাজন হৈছে “কনাদ”। কনা (পৰমাণু) মানে অতি সৰু সৰু টুকুৰা। কনাদৰ তত্ত্বটো এনেকুৱা: পৃথিৱীখন চাৰিটা মৌলিক উপাদান অৰ্থাৎ পৃথিৱী, পানী, বায়ু আৰু জুইৰ দ্বাৰা গঠিত। চাৰিওটা মৌল, বিশেষ ধৰণেৰে কনাৰ সংমিশ্ৰণৰ বাবেই গঠন হয়। কনাৰ বিভিন্ন ধৰণৰ সংমিশ্ৰণে বিভিন্ন চৰিত্ৰৰ মৌলৰ সৃষ্টি কৰে। পৰমাণুবোৰ অবিনাশী। চিৰকালৰ অস্তিত্বত আছে। খালী চকুৱে দেখা পোৱা কনাবোৰৰ ভিতৰত আটাইতকৈ সৰু কনাটোক ত্ৰিনুকা বোলে। এই ত্ৰিনুকা তিনিটা দ্বিনুকাৰে গঠিত। প্ৰতিটো দ্বিনুকাক দুটা পৰমাণুত (কনাত) ভাগ কৰিব পাৰি। আমি খালী চকুৰে এই দ্বিনুকা বা পৰমাণু দেখা নাপাওঁ।
বৈশেষিক ব্যৱস্থাটো মূলতঃ বস্তুবাদী। কিন্তু বৈজ্ঞানিক জ্ঞানৰ অভাৱত ই গুৰুতৰ সীমাবদ্ধতাৰ সন্মুখীন হ’বলগীয়া হৈছিল। ই পদাৰ্থৰ অহৰহ বিকাশৰ প্ৰক্ৰিয়াক (গতি)দেখা নাপালে। ই স্বীকাৰ নকৰে যে বিকাশ নিম্নস্তৰৰ পৰা উচ্চ পৰ্যায়লৈ হয় আৰু বিকাশৰ পৰস্পৰ বিৰোধী দিশ থাকিব। ই বিৱৰ্তন প্ৰক্ৰিয়াটো ধৰিব পৰা নাছিল – অজৈৱিকৰ পৰা জৈৱিকলৈ, আৰু একক কোষ থকা জীৱৰ পৰা বহুকোষলৈ। ফলত বৈশেষিকাই পৰমাণুবোৰ একত্ৰিত হৈ মৌল গঠন কৰাৰ কাৰণটো প্ৰমাণ কৰিব নোৱাৰিলে। ই আদৰ্শবাদৰ ওচৰত নতশিৰ হৈ ব্ৰহ্মই চূড়ান্ত কাৰণ বুলি মানি লৈছিল। বৈশেষিকেও আত্মাৰ অস্তিত্ব আৰু সেয়েহে, পুনৰ্জন্মৰ তত্ত্ব মানি লৈছিল।
উপসংহাৰ
সামৰণিত এই কথা ক’ব পাৰি যে এই প্রবন্ধৰ উদ্দেশ্য সকলো ভাৰতীয় দৰ্শনৰ আলোচনা নহয়, মাত্ৰ কেইটামান দৰ্শনৰ আংশিক আলোচনাৰ সৈতে, তাত যুক্তি কেনেকৈ ব্যৱহাৰ কৰা হৈছিল, তাৰ কিছু উদাহৰণ আগবঢ়োৱা। বিজ্ঞান বা বৈজ্ঞানিক জ্ঞানৰ অতি সামান্য বিকাশৰ সেই প্ৰাচীন কালৰ সীমাবদ্ধতা আমি মনত ৰাখিব লাগিব আৰু বুজিব লাগিব আৰু সেই যুগৰ দাৰ্শনিকসকলৰ মহান ভূমিকাক সঠিক ঐতিহাসিক দৃষ্টিকোণত স্থান দিব লাগিব।
এই প্রবন্ধত, এক পদ্ধতি হিসাবে যুক্তিৰ ব্যৱহাৰ প্ৰাচীন ভাৰতত কিদৰে হৈছিল, তাৰ কিছু উদাহৰণ দিবলৈ চেষ্টা কৰা হৈছে। ভাৰতত প্ৰাচীন কালৰ পৰাই আলোচনা আৰু তর্ক এক দাৰ্শনিক পদ্ধতি হিচাপে (Dialect and  Debate as method) স্বীকৃত। অমৰ্ত্য সেন তেওঁৰ ‘Argumentative Indian’নামৰ গ্ৰন্থখনত এই ভাৰতীয় পদ্ধতিৰ বিষয়ে বিতংভাৱে আলোচনা কৰিছে।
আৰুও ক’ব পাৰি যে  “ন্যায়ৰত্ন”, “ন্যায়শাস্ত্রী”, “তর্কৰত্ন”, “তর্কচূড়ামনি” ইত্যাদি বৈদ্যয়াতনিক উপাধিসমূহ  (সংস্কৃত পঠন পাঠনৰ টোলত) প্রমানিত কৰে যে আলোচনা আৰু যুক্তিক পদ্ধতি হিচাপে ভাৰতত প্ৰাচীন কালৰে পৰাই ব্যাপকভাৱে স্বীকৃতি দিয়া হৈছিল। বেদ-বেদান্ত আৰু মায়াবাদ ভিত্তিক প্রশ্নাতীত বিশ্বাস কোনক্রমেই ভাৰতৰ একমাত্ৰ পদ্ধতি নাছিল আৰু এতিয়াও নাই।

এই কেইখনৰ সাহায্য লোৱা হৈছে:
MVS Sarma: Notes on Indian Philosophy
Debiprasad Chattopaddhya: “Lokayata: A Study in Ancient Indian Materialism”