সংগ্ৰামী শিল্পী হেৰী বেলাফণ্টে— (নৱজ্যোতি বৰগোহাঁই)
My activism has always existed. My art gave me the platform to do something about the activism. —Harry Belafonte
২৬ এপ্ৰিলৰ পুৱা ৮ বাজি ১৫ মিনিট যোৱাত এজন অনুজ বন্ধুৰ পৰা সেই খবৰটো আহিল। এটা হোৱাটছএপ বাৰ্তা— “হেৰী বেলাফণ্টে ঢুকাল”! মুহূৰ্তৰ বাবে মনটো গধূৰ হৈ পৰিল। ভাবি আচৰিত লাগিছিল, ২৫ তাৰিখৰ ৰাতি আন এজন বন্ধুৰ লগত বেলাফণ্টেৰ বিষয়ে কথা পাতিছিলোঁ, তেওঁৰ আত্মজীৱনীখনৰ কথা আৰু সংগীতৰ বিষয়ে। কোনো শক্তিশালী ব্যক্তিত্ব অথবা তেনেলোকৰ সৃষ্টিৰ বিষয়ে কাৰোবাৰ লগত ভাবৰ বিনিময় কৰিলে স্বাভাৱিকতেই যেন একধৰণৰ ‘শক্তি’ৰ আদান প্ৰদান হয় যি মনটো সজীৱ কৰি তোলে। সেইদিনা বেলাফণ্টেৰ বিষয়ে পাতোঁতে মোৰ তেনে হৈছিল! পাছদিনা পুৱাই সেই দুসংবাদটো আহিল! হঠাৎ যেন ঘটনাটো ঘটি গ’ল!
২৫ এপ্ৰিল, ২০২৩, তাৰিখ মঙ্গলবাৰৰ নিশা, মূলসুঁতিৰ আমেৰিকাৰ সংগীতত কেৰিবিয়ান ধাৰা Calypso প্ৰৱৰ্তন কৰা “King of Calypso” হিচাবে খ্যাত সংগীত শিল্পী, সফল চলচ্চিত্ৰ অভিনেতা, তথাকথিত সংকীৰ্ণ আমেৰিকাৰ সমাজৰ বৰ্ণবাদী বাধা ভাঙি পেলোৱা আৰু নাগৰিক অধিকাৰৰ যুদ্ধক্ষেত্ৰৰ প্ৰবল পৰাক্ৰমী যুঁজাৰু তথা গভীৰ ব্যক্তিগত বিনিয়োগৰ বাবে সুপৰিচিত হোৱা ছুপাৰষ্টাৰ মনোৰঞ্জক হেৰী বেলাফণ্টেই শেষ নিশ্বাস ত্যাগ কৰে। মৃত্যুৰ সময়ত ৯৬ বছৰ বয়সত ভৰি দিয়া বেলাফণ্টে শেষ সময়লৈকে অক্লান্ত যুঁজাৰু আছিল। প্ৰশান্ত হৃদয়ৰ অধিকাৰী বিশ্বশিল্পীজনে হঠাৎ হৃদযন্ত্ৰ অচল হৈ স্বাভাৱিকভাৱেই ৰাতি শুই থকা অৱস্থাতে মৃত্যুক আঁকোৱালি লয়। লগেলগে এক সংগ্ৰামী শিল্পীৰ দ্বাৰা সৃষ্ট এটি বৰ্ণিল যুগৰ অন্ত পৰিল! এজন মহান প্ৰতিভাধৰ শিল্পীয়ে জীৱন নাটৰ সামৰণি মাৰিলে! এখন বিদ্ৰোহী হৃদয়ে জিৰণিৰ পথ বাছি ল’লে! সেইকাৰণেই হেৰীৰ ভাষাতেই ক’বলৈ মন যায় — “You can cage the singer, but not the song”। হেৰী বেলাফণ্টে তেওঁৰ সৃষ্টিৰ মাজেৰে সদায় আমাৰ মাজত জীয়াই থাকিব।
প্ৰখ্যাত গণশিল্পী জন বাইয়েজে হেৰী বেলাফণ্টেৰ মৃত্যুত শ্ৰদ্ধাঞ্জলি জনাই লিখিছে— “In my young life, before there was Pete Seeger, Odetta, before there was Kingston trio… there was Harry Belafonte. ———I could not have known then that the man with the scratchy/ smooth voice and the face of brown velvet would be there ten years later walking side with Dr. king and myself in Montgomery, Alabama. Or that his commitment to nonviolence and civil rights was unshakable, and that as he was lifted up by the movement, he lifted up the movement with his eloquent voice, both singing and speaking.
সম্ভৱ ২০০৭ চনত অৰ্থাৎ ১৫ বছৰ মানৰ আগতে ডিব্ৰুগড়ত সিদ্ধাৰ্থ লাহিড়ী ছাৰৰ সংগীত সংগ্ৰহৰ মাজত প্ৰথম হেৰী বেলাফণ্টে নামৰ শিল্পীজনৰ গীত শুনিছিলোঁ। প্ৰথম Jamaica Farewell গীতটো শুনি, কিবা এক মিঠা আৱেগেৰে মনটো ভৰি পৰিছিল। তাৰ পাছৰ সময়খিনিত এই অসাধাৰণ সংগ্ৰামী শিল্পী সত্তা, লোক সংগীতৰ প্ৰবাদ-পুৰুষ হেৰী বেলাফণ্টেক সাধ্য অনুসৰি, গভীৰভাৱে বুজিবলৈ যত্ন কৰিছিলোঁ, আজিও তেওঁৰ বহুৰঙী সংগীত জগতখনৰ মণি মুকুতা বুটলি ফুৰিছোঁ। মই সংগ্ৰহ কৰা তেওঁৰ সংগীতৰ এলবামবোৰৰ ভিতৰত আটাইতকৈ গুৰুত্বপূৰ্ণ দুখন CD যুক্ত এলবামটো হৈছে “The Essential Harry Belafonte”।
হেৰী বেলাফণ্টেৰ জীৱনৰ এছেৰেঙা
“To thine own self be true,”
– Harry Belafonte
বব ডিলানে তেওঁৰ আত্মজীৱনী “Chronicles”ত হেৰী বেলাফণ্টেক অতি সুন্দৰকৈ তুলি ধৰিছে। তেওঁ লিখিছে – “Harry was that rare type of character that radiates greatness, and you hope that some of it rubs off on you. The man commands respect. You know he never took the easy path, though he could have.”
১৯২৭ চনৰ ১ মাৰ্চত নিউয়ৰ্ক চহৰৰ হাৰ্লেম জিলাৰ লাইং-ইন হাস্পতালত হেৰী বেলাফণ্টেৰ জন্ম হয়। দেউতাক হেৰল্ড আৰু মাক মেলভিন, কেৰিবিয়ান দ্বীপ জামাইকাৰ পৰা অবৈধভাৱে অহা নিউয়ৰ্কৰ অবৈধ নাগৰিক আছিল। দেউতাক জাহাজৰ ৰান্ধনী আৰু মাক আছিল ঘৰুৱা বনকৰা তিৰোতা। দৰিদ্ৰতা আৰু অনুপ্ৰৱেশকাৰী, দুয়োটা কথাই পৰিয়ালটোৰ বাবে অভিশাপ স্বৰূপ হৈ উঠিছিল। হেৰীয়ে আত্মজীৱনী “My Song” ত লিখিছে – “I was born into poverty, grew up in poverty, and for a long time poverty was all I thought I’d know. It defined me; in the depths of my soul. I think it defines me still.” ভয়ানক দাৰিদ্ৰৰ মাজেৰে মাকৰ লগত বেলাফণ্টেৰ শৈশৱকাল অতি কষ্টেৰে পাৰ হৈছিল। মাকে ঘৰুৱা বনকৰা কৰ্মৰ উপৰিও বিভিন্ন উপায়েৰে অতি কষ্টেৰে ঘৰৰ দৈনন্দিন খৰচৰ যোগাৰ কৰিছিল। তাতে অবৈধ বিদেশী নাগৰিক হোৱা বাবে পুলিচৰ উৎপাত সহ্য কৰিব লগা হৈছিল।
“Becoming Belafonte: Black Artist, Public Radical” গ্ৰন্থৰ লেখিকা, জুডিথ ই স্মিথে (Judith E. Smith) বেলাফণ্টেৰ মাতৃৰ বিষয়ে লিখিছিল, “মাকেই তেওঁক শিকাইছিল যে অন্যায়ৰ বিৰুদ্ধে যুঁজি নোপোৱাকৈ সূৰ্য্য অস্ত যাবলৈ দিব নালাগে”।
বেলাফণ্টেৰ শৈশৱ আছিল উত্তাল আৰু প্ৰায়ে নিজৰ যত্ন নিজে ল’বলগীয়া হৈছিল। হেৰীয়ে শৈশৱৰ জামাইকাত থকা সময়তে কৃষ্ণাংগসকলৰ ওপৰত শ্বেতাংগৰ অত্যাচাৰ প্ৰত্যক্ষ কৰিছিল, নিজে তাৰ মুখামুখি হৈছিল। এখন আলোচনীৰ এটা সাক্ষাৎকাৰত তেওঁ কৈছিল— ‘’মোৰ জীৱনৰ আটাইতকৈ কঠিন সময়টো আছিল সৰুকালটো। মায়ে মোক বহুত মৰম দিছিল, কিন্তু মোক নিজাববীয়াকৈ এৰি দিয়াৰ বাবে, লগতে দিছিল বহুত যন্ত্ৰণা।”
এইটো কথা নিশ্চিত যে বেলাফণ্টেৰ ৰাজনৈতিক চেতনা গঢ় লৈ উঠিছিল ঘৰুৱা চাকৰ হিচাপে কাম কৰা এগৰাকী দুখীয়া জামাইকান মাতৃৰ দৰিদ্ৰ পুত্ৰ হিচাপে ডাঙৰ হোৱাৰ অভিজ্ঞতাৰ ভিত্তিত। দেউতাক অত্যন্ত অত্যাচাৰী আছিল। হেৰীয়ে শৈশৱৰ পৰাই ঘৰুৱা সন্ত্ৰাসৰ অভিজ্ঞতা লভিছিল। সৰুকালতেই জামাইকাৰ কল কঢ়িওৱা নাও বিলাকত হেৰীয়ে দেউতাকৰ লগত বিভিন্ন সহযোগী কামত অহাযোৱা কৰিছিল। দেউতাকে সেই নাওবোৰতে ৰান্ধনীৰ কাম কৰিছিল। শৈশৱৰ পৰাই ৰাতি কল কঢ়িওৱা নাৱত শ্ৰমিকসকলে কাম কৰি থকা সময়ত সৃষ্ট লোক সংগীত শুনি শুনি, তাৰ পৰাই পাছৰ সময়ত তেওঁৰ বিখ্যাত “Banana Boat Song” ৰ জন্ম দিছিল।
জন্মৰ ১৮ মাহৰ পাছতেই মাকে বেলাফণ্টেক প্ৰথমবাৰৰ বাবে জামাইকালৈ লৈ আহে। ১৯৪০ চনলৈকে জামাইকাত মূলতঃ আইতাকৰ লগতে হেৰী ডাঙৰ হয়।
তাতেই তেওঁ প্ৰাথমিক স্কুলৰ শিক্ষা সমাপ্ত কৰে। ইয়াৰ পাছত পুনৰ নিউয়ৰ্ক চহৰলৈ উভতি অহাৰ পিছত তেওঁ জৰ্জ ৱাশ্বিংটন হাইস্কুলত নাম লগায়। সেই পঢ়া সম্পূৰ্ণ নকৰি তেওঁ আমেৰিকাৰ নৌ-সেনাত যোগদান কৰে আৰু দ্বিতীয় বিশ্বযুদ্ধৰ সময়ত সেৱা আগবঢ়ায়। যুদ্ধৰ সময় বাবে জৰুৰী অৱস্থা সাপেক্ষে অবৈধ নাগৰিক হোৱা সত্ত্বেও বেলাফণ্টে সৈনিকৰ চাকৰিত মকৰল হয়।
১৯৪০ ৰ মাজভাগত হেৰীয়ে বিভিন্ন ক্ষেত্ৰত সহায়ক হিচাপে কাম কৰি থাকোঁতে এজন ভাড়াতীয়াই তেওঁক বনাচ হিচাপে আমেৰিকান নিগ্ৰো থিয়েটাৰ চাবলৈ দুখন টিকট যোগাৰ কৰি দিয়ে। সেই অনুষ্ঠান উপভোগ কৰি তেওঁ এই শিল্পৰূপটোৰ দ্বাৰা আকৃষ্ট হৈ পৰে আৰু বিখ্যাত অভিনেতা চিডনী পইটিয়েৰ (Sidney Poitier) সৈতে বন্ধুত্ব গঢ়ি উঠে। সেই সময়ছোৱাতে হেৰীয়ে যেনেতেনে ৰাতিৰ দাৰোৱানৰ চাকৰি এটা যোগাৰ কৰে। তেনেকৈয়ে ৰাতি চাকৰি কৰি দিনৰ অভিনয় স্কুলৰ ছাত্ৰৰ খৰছ উলিয়াই নাটকৰ শিক্ষা আহৰণ কৰে।
১৯৪০ চনৰ শেষৰ ফালে বেলাফণ্টে নিউয়ৰ্ক চহৰৰ দ্য নিউ স্কুলৰ নাটকৰ কৰ্মশালাত প্ৰভাৱশালী জাৰ্মান পৰিচালক আৰউইন পিস্কেটৰৰ লগতে মাৰ্লন ব্ৰেণ্ডো, টনি কাৰ্টিছ, ৱালটাৰ মেথাউ, বিয়া আৰ্থাৰ আৰু পইটিয়েৰৰ সৈতে অভিনয়ৰ ক্লাছ লয়, লগতে অভিনয় কৰে আমেৰিকান নিগ্ৰো থিয়েটাৰত। তাৰ পিছৰ পৰ্যায়ত ১৯৫৪ চনত তেওঁ ব্ৰডৱেৰ ৰিভিউ জন মাৰে এণ্ডাৰছনৰ আলমেনাক (John Murray Anderson’s Almanac) ত অংশগ্ৰহণৰ বাবে টনি বঁটাও লাভ কৰে।
নাটক শিকাৰ সময়তে, হঠাৎ এদিন হেৰীলৈ ৰেস্তোৰাত গীত হোৱাৰ প্ৰস্তাৱ আহিল। কাৰণ অভিনয়-দক্ষতাৰ লগতে তেওঁৰ কণ্ঠও আছিল গীত গোৱাৰ উপযোগী। এনেকৈয়ে বেলাফণ্টেই অভিনয় ক্লাছৰ খৰচ বহন কৰিবলৈ নিউয়ৰ্কত ক্লাব, ৰেস্তোৰা আদিত গায়ক হিচাপে সংগীতৰ ক্ষেত্ৰখনত নিজৰ কেৰিয়াৰ আৰম্ভ কৰিছিল। এনেদৰে গীত গাই ফুৰোঁতেই জাজ সংগীতৰ মহান শিল্পী চাৰ্লি পাৰ্কাৰ (Charlie Parker) আৰু মেক্স ৰ’চ (Max Roach)ৰ বেণ্ডৰ সৈতে ১৯৪৯ চনত গীতৰ ৰেকৰ্ডিঙৰ বাবে চুক্তি লাভ কৰে। লাহে লাহে হেৰীয়ে কিছুমান ডাঙৰ গীতৰ অনুষ্ঠানতো ভাগ ল’বলৈ ধৰে। হঠাৎ এদিন তেনে এক অনুষ্ঠানতে হেৰীৰ গীত শুনিবলৈ আহে মহান কৃষ্ণাংগ বিদ্ৰোহী শিল্পী পল ৰবচন। ৰবচনে হেৰীৰ গীত শুনি প্ৰশংসা কৰাৰ লগতে কয়— “এতিয়া তোমাৰ নিজৰ গান গাবলৈ আৰম্ভ কৰা। তেতিয়াহে সিহঁতে প্ৰথমে তোমাৰ গান শুনিব আৰু তাৰ পাছত জানিব বিচাৰিব— তুমি কোন?” সেই নতুন গুৰুৰ বাণী হেৰীয়ে পৰৱৰ্তী জীৱনত আখৰে আখৰে পালন কৰি গীত গাইছিল। পল ৰবচনৰ এই বাণীৰ সম্পৰ্কে হেৰীয়ে লিখিছে এনেদৰে— “Those words had stayed with me, and so had his song, of unwavering courage and character. In all I’d done, he’d guided and inspired me. My whole life was an homage to him”. “——- মোৰ গোটেই জীৱনটো আছিল তেওঁৰ প্ৰতি শ্ৰদ্ধাঞ্জলি।” শিক্ষকৰ বাবে এজন ছাত্ৰৰ ইয়াতকৈ ডাঙৰ শ্ৰদ্ধাঞ্জলি কি হ’ব পাৰে!
অতি কম বয়সতে সংগীতৰ ক্ষেত্ৰখনলৈ অহা কিছু বছৰৰ ভিতৰতেই এনে এটা ঘটনা ঘটি গ’ল, যিটো পৃথিৱীৰ কোনো গায়ক গায়িকাৰ ক্ষেত্ৰত ইয়াৰ আগতে সম্ভৱ হোৱা নাছিল। বেলাফণ্টেৰ ১৯৫৬ চনত মুক্তি পোৱা এলবাম Calypsoই এবছৰৰ ভিতৰত ১ মিলিয়ন (১০ লাখ) বিক্ৰী অতিক্ৰম কৰা প্ৰথম লংপ্লেইং ৰেকৰ্ড হিচাবে বিশ্বখ্যাতি লাভ কৰিলে। কেৰিবিয়ান শৈলীৰ গীত Calypsoই বিশ্বৰ সংগীত জগতত বিশেষভাৱে প্ৰতিষ্ঠা লাভ কৰিলে। সংগীত জগতত King of Calypso হিচাবে বেলাফণ্টে পৰিচিত হৈ পৰিল। অভিনেতা হ’বলৈ যোৱা হেৰী বেলাফণ্টে এজন জনপ্ৰিয় পেছাদাৰী সংগীত শিল্পী হৈ উঠিল। দেশজুৰি জনপ্ৰিয়তাৰ শিখৰত উঠি ডাঙৰ ডাঙৰ হোটেল, ক্লাবত ৰাতি বগা চামৰাৰ দৰ্শকৰ আগত গীত পৰিৱেশন কৰাৰ সকলো বাধা হেৰীয়ে ভাঙি পেলালে। কাৰো যেন মূৰৰ কামোৰণি নোহোৱা হ’ল। বৈধ পৰিচয় পত্ৰৰ বিষয়টো অদৰকাৰী হৈ গ’ল। কিন্তু ৰাতি প্ৰগ্ৰেম কৰা ক’লা চামৰাৰ শিল্পীজনক দিনত কিন্তু সেই হোটেল, ক্লাবত প্ৰবেশ কৰিব দিয়া নহয়। আৰু স্পষ্ট কৰি দিয়া হয় যে সেই স্থানত ‘নিগ্ৰো’ৰ প্ৰবেশ নিষেধ। এই কথাই হেৰীক অত্যন্ত মৰ্মাহত কৰিলে। তেওঁক এই ক্ষোভ আৰু বেজাৰে বিদ্ৰোহী কৰি তোলে। তেওঁ বুজি উঠে বিপ্লৱী শিল্পী পল ৰবচনৰ দৰেই তেওঁও অপমানৰ পৰা ৰেহাই নাপায়। কাৰণ জনপ্ৰিয় শিল্পী হ’লেও তেওঁলোক দেশৰ ক’লা চামৰাৰ দ্বিতীয় শ্ৰেণীৰ নাগৰিক। এই সূত্ৰেই হেৰীয়ে আমেৰিকাৰ ক’লা মানুহৰ অধিকাৰ আদায় কৰা তথাকথিত দেশদ্ৰোহী সংগঠনৰ লগত যুক্ত হ’ল। সেই সংগ্ৰামৰ ক্ষেত্ৰতেই হেৰীয়ে, মাৰ্টিন লুথাৰ কিং জুনিয়ৰৰ সান্নিধ্যলৈ আহে আৰু কম সময়ৰ ভিতৰতে হেৰী কিঙৰ অতি বিশ্বস্ত বন্ধু হৈ পৰে।
বেলাফণ্টেয়ে কিঙক লগ পোৱাৰ প্ৰথম পৰ্য্যায়ৰ কথা। এবাৰ কিঙে ভাষণ দিবলৈ যোৱা নিউয়ৰ্কৰ এটা গীৰ্জাত বেলাফণ্টেক লগ পায়। দুয়োজন ব্যক্তি অনুষ্ঠানৰ পিছত অৱসৰ লৈ বেছমেণ্টৰ কোঠা এটাত কথা পাতিবলৈ বহে। এই আলোচনাৰ কথা বেলাফণ্টে স্মৰণ কৰি কয়— “যিটো আলোচনা কেইমিনিট মানৰ হ’ব লাগিছিল, সেই আলোচনা চাৰি ঘণ্টা ধৰি চলিল। তেওঁৰ সাহস, তেওঁৰ চিন্তা, তেওঁৰ ধাৰণা আৰু তেওঁৰ মিছন মোৰ ভাল লাগিল। তাৰ পিছত মই তেওঁৰ ওচৰত প্ৰতিশ্ৰুতি দিলোঁ।”
আমেৰিকাৰ কৃষ্ণাংগসকলৰ নাগৰিক অধিকাৰৰ সংগ্ৰামখনত পল ৰবচন আৰু মাৰ্টিন লুথাৰ কিং, হেৰী বেলাফণ্টেৰ বাবে ক্ৰমে এজন শিক্ষাগুৰু আৰু আনজন সংগ্ৰামী সতীৰ্থ তথা অতি বিশ্বস্ত বন্ধু হিচাবে পৰিগণিত হৈছিল।
পৰ্য্যায়ক্ৰমে হেৰী হৈ উঠিল আমেৰিকাৰ নাগৰিক অধিকাৰ আন্দোলনখনৰ এজন মূল কৌশলবিদ, নীতি নিৰ্ধাৰক, ধন সংগ্ৰহকাৰী আৰু বিভিন্ন ক্ষেত্ৰত বিশেষ মধ্যস্থতাকাৰী। এনেদৰেই এজন পেছাদাৰী সংগীত শিল্পী মনোৰঞ্জক হৈ উঠিল— “বিদ্ৰোহী হৃদয়ৰ মনোৰঞ্জক” (entertainer with a rebel heart”)।
হেৰী বেলাফণ্টেৰ সংগীত : এটি চমু পৰিচয়
“You can cage the singer, but not the song.”
– Harry Belafonte
হেৰী বেলাফন্টেক প্ৰথম জনিছিলোঁ তেওঁৰ বিখ্যাত সৃষ্টি Jamaica Farewell গীতটোৰ যোগেদি। https://youtu.be/d47M_6hrWTw গীতটোৰ কথা, সুৰ ইমান মিঠা, সৰল অথচ গভীৰ আৱেদনযুক্ত যে, অতি সহজেই মোক আকৃষ্ট কৰিছিল। এই গীতটোৰ সুন্দৰ বাংলা সংস্কৰণো (আহা পথেৰ প্ৰান্তে ওই) ওলাইছিল (https://youtu.be/dwzW7Ah10Og)। সেইদৰে Island in the Sun, Day-O (The Banana Boat Song), There’s a Hole in the Bucket, O freedom, Mary’s Boy Child, Cotton Fields, Delia, Coconut woman ইত্যাদি আৰু বহুতো বেলাফণ্টেৰ সুন্দৰ গীত পাছৰ পৰ্য্যায়ত শুনিছিলোঁ। বেলাফণ্টেৰ এই গীতবোৰ বিভিন্ন বিধৰ হ’ব পাৰে, যদিও তেওঁৰ এই ৰেচমী কণ্ঠৰ আঁৰত আছিল এক তীখাৰ দৰে ৰেডিকেল সত্তা। হেৰী বেলাফণ্টেই সংগীত, অভিনয় আৰু activism, এই তিনিওটা উপাদানৰ সমাহাৰেৰে এক বিশেষ শিল্পৰ জন্ম দিছিল। তেওঁৰ গীত এটা শুনি থাকিলে সংগীতৰ লগতে বাকী উপাদান দুটাও অবিচ্ছিন্ন ৰূপত ধৰা দিয়ে। বেলাফণ্টেৰ সংগীতৰ পৰিচিত সংবেদনশীল শ্ৰোতা মাত্ৰেই এই কথা স্বীকাৰ কৰিব।
১৯৫৬ চনত তেওঁৰ অসাধাৰণ সফল গীত “দ্য বানানা ব’ট ছং (ডে-অ’)”ৰ যুগান্তকাৰী সফলতাৰ আঁৰত আছিল জামাইকাৰ কলৰ ব্যৱসায়ত কাম কৰা শ্ৰমিকসকলৰ জীৱন সংগ্ৰামৰ কাহিনী। দিনত সূৰ্য্যৰ উত্তাপ সহ্য কৰিব নোৱাৰি শ্ৰমিকসকলে ৰাতি নাৱত কল বোজাই কৰা কাম কৰিছিল। এই শ্ৰমিক সকলৰ জীৱন সংগ্ৰামৰ পৰা উঠি অহা এটি নিগ্ৰো লোকগীতৰ আধাৰত ডে-অ’ গীতটোৰ জন্ম। সেই গীতটোৰ সুৰ আৰু কথাৰ লগতে উপস্থাপনৰ নাটকীয়তা, আৰু তাৰ লগে লগে শ্ৰমিক সকলৰ সংগ্ৰামী ঐক্যত ইন্ধন যোগোৱা আছিল গীতটোৰ অন্যতম উদ্দেশ্য। এই গীতটোৰ উক্ত তিনিটা অন্তৰ্নিহিত উপাদানৰ কথা পাহৰি আমি কেৱল ওপৰুৱা মনোৰঞ্জনক বিবেচনা কৰিলে শিল্প কৰ্মটোৰ ন্যায় বিচাৰ কৰা নহ’ব।
জাহাজত, নাৱত কল বোজাই কৰা নৈশ শ্বিফটত কাম কৰা জাহাজৰ ডক কৰ্মীসকলৰ দৃষ্টিকোণৰ পৰা ই এটা ‘কল এণ্ড ৰেচপন্স ৱৰ্ক’ গীত। গীতৰ কথাবোৰত বৰ্ণনা কৰা হৈছে— কেনেকৈ দিনৰ পোহৰ আহিছে, তেওঁলোকৰ শ্বিফট শেষ হৈছে, আৰু তেওঁলোকে বিচাৰে যে তেওঁলোকৰ কামৰ গণনা কৰা হওক যাতে তেওঁলোকে ঘৰলৈ যাব পাৰে।
যেতিয়া প্ৰথমবাৰৰ বাবে তেওঁৰ এই বিখ্যাত গীত ‘ডে-অ’ শুনিছিলোঁ গীতটো মোৰ বাবে আনন্দ মনোৰঞ্জনৰ লগতে বিশেষ কৌতুহলৰ উৎস হৈ উঠিছিল। মই মোহিত হৈছিলোঁ। গীতটোৱে কেনেকৈ ‘জীৱন যুঁজ’ৰ এখন নিতুল ছবি তুলি ধৰিছে, ভাৱি আচৰিত হৈছিলোঁ। হেৰীৰ এই গীতটোৰ মঞ্চত পৰিবেশন শৈলী আছিল অপূৰ্ব। https://youtu.be/H5dpBWlRANE
সলিল চৌধুৰী আৰু হেমন্ত মুখাৰ্জীয়ে প্ৰতিবাদৰ এক কালজয়ী গীতলৈ ৰূপান্তৰিত কৰা সুকান্ত ভট্টাচাৰ্যৰ বাংলা কবিতা ‘ৰানাৰ’ত আনৰ চিঠিৰে গোটেই ৰাতি দৌৰা দুখীয়া প’ষ্টমেনজনৰ সত্তাৰ লগত ‘ডে-অ’ গীতটো কিছু তুলনা কৰিব পাৰি। যদিও বেলাফণ্টেৰ গীতৰ সকলো উপাদান ইয়াত নাই। ঠিক সেইদৰে আমাৰ ২৪×৭ অৰ্থনীতিৰ খাদ্য ডেলিভাৰী কৰা শ্ৰমিকসকল আৰু ওলা-ওবেৰ টেক্সি চালকসকলৰ কৰ্ম জীৱনৰ মাজতো এই গীতে অনুৰণন ঘটাব। এই সকল শ্ৰমিকে নিজৰ নিজৰ সংস্কৰণৰ stack banana ’til the morning come গীতটো যেন অন্তৰত কঢ়িয়াই ফুৰিছে। সেইবাবেই হয়তো বেলাফণ্টেৰ এই গীতটোৱে গোটেই বিশ্বব্যাপী সমাদৰ লাভ কৰিছিল।
২০১১ চনত এক সাক্ষাৎকাৰত বেলাফণ্টেই “ডে-অ'” গীতটো- “সংগ্ৰামৰ বিষয়ে, ঔপনিবেশিক জীৱনত কৃষ্ণাংগ লোকসকলে আটাইতকৈ ক্লান্তিকৰ কাম কৰা গীত” বুলি বৰ্ণনা কৰিছিল। আৰু কৈছিল— “মই সেই গীতটো পৃথিৱীয়ে ভাল পোৱা এটা নিখুঁত গীতত পৰিণত কৰিলোঁ”।
ঠিক সেইদৰে মোৰ আন এটা প্ৰিয় গীত ‘আইলেণ্ড ইন দ্য ছান’ গীততো বেলাফণ্টেই এনে এখন ঠাইৰ বিষয়ে গাইছে “য’ত মানুহে সময় আৰম্ভ হোৱাৰ পৰাই কষ্ট কৰিছিল”। এটা মিঠা সুৰীয়া সৰল গীত, কিন্তু গীতৰ আঁৰত এখন সংগ্ৰামৰ ছবি। https://youtu.be/50JW4aHHm5Q
মাকে দাসী হিচাপে কাম কৰা, সদায় দেখি থকা ছবিখনৰ পৰাই, বেলাফণ্টেই তেওঁ গান গাই থকা মানুহবোৰৰ জীৱন বুজি উঠিছিল। বেলাফণ্টেই সদায় তেওঁৰ প্ৰতিটো সৃষ্টি কৰ্মতেই প্ৰতিবাদ আৰু বিপ্লৱৰ বাৰ্তা সুমুৱাই দিছিল। বেলাফণ্টেৰ বহু শ্ৰোতাই তেওঁৰ জনপ্ৰিয় গীতবোৰক পপ-সংগীত বুলি ক’ব বিচাৰে। মই ভাবোঁ King of Calypso খ্যাত হেৰী বেলাফণ্টেৰ গীতবোৰ লোকগীতৰ আধাৰত সৃষ্ট আৰু এক প্ৰতিবাদী সত্তা বহন কৰা বিশেষ মনোৰঞ্জন ধৰ্মী জনপ্ৰিয় গীত। এই গীতবোৰক প্ৰচলিত গীতৰ ধাৰা বিলাকত সহজে অন্তৰ্ভুক্ত কৰিব নোৱাৰি।
সেইদৰে, বেলাফণ্টেৰ জন হেনৰী, ( https://youtu.be/BZGxZbOB1Eo )অ’ ফ্ৰীদম, ৰ সংস্কৰণ বিশেষভাৱে উল্লেখযোগ্য।
There’s a Hole in the Bucket গীতটো বেলাফণ্টেৰ আন এটা অগতানুগতিক তথা বিখ্যাত গীত। There’s a Hole In My Bucket গীতটোৰ উৎপত্তি ১৭০০ চনত জাৰ্মানীত। পিট চিগাৰে এই গীতটোৰ ইংৰাজী ৰূপ দিছিল বুলি জনা যায়। ইয়াত এটা অচলাবস্থাজনিত পৰিস্থিতিৰ বৰ্ণনা কৰা হৈছে য’ত এটা চৰিত্ৰ হেনৰীয়ে সমস্যাৰ পিছত সমস্যাৰ সন্মুখীন হয় এই সকলোবোৰ তেওঁৰ বাল্টিত ফুটাৰ বাবে। হেনৰীয়ে বন্ধু লিজাৰ পৰামৰ্শৰ জৰিয়তে সমাধান বিচাৰিবলৈ চেষ্টা কৰে যদিও সক্ষম নহয়।
হেৰী বেলাফণ্টে তেওঁৰ গীত সৃষ্টিৰ প্ৰথম গুৰু হিচাবে লেডবেলি আৰু উদি গাথ্ৰিক অনুকৰণ কৰিছিল। লেডবেলিৰ আৰু উদিৰ গীতবোৰে হেৰীৰ সৃষ্টিৰ ওপৰত গভীৰ প্ৰভাৱ পেলাইছিল। বব দিলানে তেওঁৰ আত্মজীৱনীত লিখিছে : ” Harry had learned songs directly from Leadbelly and Woody Guthrie .”
বেলাফণ্টেই পল ৰবচনক তেওঁৰ “নৈতিক কম্পাছ”ৰ অংশ বুলি অভিহিত কৰিছিল।
তেওঁ এনে এজন শিল্পী আছিল যি আমাৰ কলাৰ ক্ষেত্ৰখনত থকাসকলক সেই আহ্বানৰ গভীৰতা বুজিবলৈ বাধ্য কৰাইছিল, তেওঁ কৈছিল, “শিল্পীসকল সত্যৰ দুৱাৰ ৰক্ষক। আমি সভ্যতাৰ আমোঘ কণ্ঠ।”
এই প্ৰক্ৰিয়াৰ মাজেৰেই হেৰী বেলাফণ্টেৰ সংগীত বিদ্ৰোহী হৃদয়ৰ অব্যক্ত বেদনা আৰু ক্ষোভ প্ৰকাশৰ বিশেষ মাধ্যম হৈ উঠিছিল।
হেৰী বেলাফণ্টেৰ সংগীতৰ পৰিধি অতি বিশাল। শ্ৰদ্ধাঞ্জলিমূলক এই চমু লেখাত সেই সকলোখিনিৰ বিশদ আলোচনা সম্ভৱ নহয়। সেয়ে সেই আলোচনা স্থানান্তৰলৈ থ’লোঁ।
হেৰী বেলাফণ্টেৰ সমাজ-ৰাজনৈতিক-সাংস্কৃতিক কৰ্ম জীৱন: এটি চমু আলোচনা
“I wasn’t an artist who’d become an activist. I was an activist who’d become an artist.”
– Harry Belafonte, ‘My Song’
বেলাফণ্টেৰ ওপৰৰ উক্তিটোৰ পৰাই এইটো স্পষ্ট যে তেওঁ মূলতঃ এজন সমাজ কৰ্মী (Activist) আৰু তাৰ পাছতহে এজন শিল্পী। বেলাফণ্টেৰ আটাইতকৈ ডাঙৰ অৱদান আছিল মঞ্চৰ বাহিৰত। শৈশৱতে হেৰীয়ে মাকৰ পৰা বিদ্ৰোহৰ আদি পাঠ লৈছিল। তাৰ পাছৰ পৰ্য্যায়ত পল ৰবচন আৰু মাৰ্টিন লুথাৰ কিং জুনিয়ৰৰ দ্বাৰা অনুপ্ৰাণিত হৈ আগবাঢ়ি গৈছিল। এসময়ত হেৰী হৈ উঠিছিল আমেৰিকাৰ নাগৰিক অধিকাৰ আন্দোলনৰ এজন মূল কৌশলবিদ, ধন সংগ্ৰহকাৰী আৰু মধ্যস্থতাকাৰী। পাছৰ পৰ্য্যায়ত নাগৰিক আন্দোলনৰ অন্যতম নেতা মাৰ্টিন লুথাৰ কিং জুনিয়ৰৰ ঘনিষ্ঠ বন্ধু হৈ পৰাত, প্ৰায়ে বেলাফণ্টেৰ ৰাজপ্ৰসাদ নিউয়ৰ্ক এপাৰ্টমেণ্টলৈ তেওঁ আহি অৱসৰ লৈছিল আৰু সংগ্ৰামৰ ৰণনীতি তথা কৌশলৰ বিষয়ে আলোচনাত মিলিত হৈছিল।
“মোৰ মাজৰ শিল্পী আৰু সমাজ কৰ্মী দুয়োজনে ইজনে সিজনক সেৱা আগবঢ়ায়, কিন্তু দুয়ো ক্ষেত্ৰতে প্ৰয়োজন অনুসৰি সক্ৰিয়তা প্ৰথম।”
হেৰী বেলাফণ্টেৰ সক্ৰিয়তাৰ পৰিসৰ আছিল আচৰিত ধৰণৰ। তেওঁ নাগৰিক অধিকাৰ আন্দোলনক এক বিশ্বব্যাপী সংগ্ৰাম হিচাপে গণ্য কৰিছিল। দক্ষিণ আফ্ৰিকাত বৰ্ণবৈষম্যৰ বিৰুদ্ধে অভিযানৰ নেতৃত্ব দিছিল, আৰু নেলছন মেণ্ডেলাৰ লগত সহযোগ কৰিছিল। HIV এইডছৰ বিৰুদ্ধে যুঁজখন সংগঠিত কৰি ইউনিচেফৰ সদিচ্ছা ৰাষ্ট্ৰদূত হৈছিল। ১৯৮৫ চনত “উই আৰ দ্য ৱৰ্ল্ড” গীতৰ ৰেকৰ্ডিং কৰাৰ লগতে আফ্ৰিকাৰ দুৰ্ভিক্ষৰ সাহায্যৰ বাবে ধন সংগ্ৰহ কৰিছিল। তাৰ বাবে বব ডিলান, মাইকেল জেকচন আৰু ব্ৰুচ স্প্ৰিংষ্টীনকে ধৰি পপ আৰু ৰক তাৰকাৰ নক্ষত্ৰমণ্ডল একত্ৰিত কৰিছিল।
শিল্পী তাৰকা হিচাবে ধন-সম্পত্তি আৰু খ্যাতি বৃদ্ধি পোৱাৰ পাছতো বেলাফণ্টেৰ সংগ্ৰামী কণ্ঠ মৃদু হোৱা নাছিল। আমেৰিকান শাসকৰ লগত বেলাফণ্টে কোনো দিনেই আপোচ কৰা নাছিল। ইৰাক আক্ৰমণৰ নেতৃত্ব দিয়াৰ বাবে ৰাষ্ট্ৰপতি জৰ্জ ডব্লিউ বুছক “বিশ্বৰ সৰ্বশ্ৰেষ্ঠ সন্ত্ৰাসবাদী” বুলি অভিহিত কৰিছিল। ২০০৮ চনত তেতিয়াৰ চিনেটৰৰ প্ৰথম ৰাষ্ট্ৰপতি নিৰ্বাচনৰ সময়ত তেওঁ বাৰাক ওবামাক ইমানেই সমালোচনা কৰিছিল যে ওবামাই তেওঁক সুধিছিল, “When are you going to cut me some slack?”
“What makes you think that’s not what I’ve been doing?” — বেলাফণ্টে উত্তৰ দিলে।
বেলাফণ্টেই নাগৰিক অধিকাৰ অভিযানৰ সময়ত কাৰাগাৰত বন্দী হোৱা কৰ্মীসকলক জামিনত মুকলি কৰি দিয়াত আগভাগ লৈ সহায় কৰিছিল। কৃষ্ণাংগৰ মুক্তিৰ বাবে বেলাফণ্টেই যুদ্ধৰ যিকোনো পথ বাছি লবলৈ সাজু আছিল।
শেষৰ বয়সতো বেলাফণ্টেই বৰ্ণবৈষম্যৰ যুঁজখনৰ বিপৰীতে নিজকে ৰেডিকেল হিচাবে গঢ় দিয়াত গুৰুত্ব দিছিল। ২০১৩ চনত বেলাফণ্টেক NAACP’s সৰ্বোচ্চ সন্মান স্পিংগাৰ্ণ পদক প্ৰদান কৰা হয়। তেওঁ বঁটা গ্ৰহণ কৰি ভাষণত কয় যে সমসাময়িক স্বাধীনতা সংগ্ৰামৰ পৰা যিখিনি হেৰাই গৈছিল সেয়া হৈছে “প্ৰগতিশীল চিন্তা” (radical thought)।
তেওঁ ভাষণত আৰু কয়— “America has never been moved to perfect our desire for greater democracy without radical thinking and radical voices being at the helm of any such quest,”
জৰ্জ ফ্লয়ডৰ মৃত্যুৰ পিছত ২০২০ চনৰ গ্রীষ্মকালত সমগ্ৰ আমেৰিকাত বিয়পি পৰা বৰ্ণবাদী প্ৰতিবাদৰ বিষয়ে তেওঁ গৌৰৱেৰে লিখিছিল এনেদৰে— “আমাৰ কেতিয়াও ইমানবোৰ বগা মিত্ৰ নাছিল, যিয়ে আমাৰ স্বাধীনতাৰ বাবে, সন্মানৰ বাবে, ন্যায়ৰ বাবে একেলগে থিয় দিছে, যিয়ে শেষত আমাৰ সকলোকে মুক্ত কৰে…” (we have never had so many White allies, wailing to stand together for freedom, for honor, for a justice that free us all in the end —)
২০১৬ চনত কৃষ্ণাংগ ছাত্ৰৰ এটা দলে হাৰ্লেমৰ বেলাফণ্টেৰ ঘৰত গৈ সুধিছিল— আপোনাৰ এই বয়সত, এতিয়াও আপুনি কিবা বিচাৰি আছে নেকি? উত্তৰত বেলাফণ্টেই কৈছিল— “মই সদায় যিটো বিচাৰি আহিছোঁ সেইটো হৈছে: বিদ্ৰোহী হৃদয় ক’ত বাস কৰে?” (What I’ve always been looking for: Where resides the rebel heart?)
বেলাফণ্টেই জীৱনৰ শেষ সময়লৈকে নিজৰ ‘বিদ্ৰোহী হৃদয়‘খন লৈ জীয়াই আছিল। চেহেৰা, ধন-সম্পত্তি আৰু খ্যাতিৰে ধন্য হৈ King of Calypso হৈ তেওঁ সন্তুষ্ট হ’ব পাৰিলেহেঁতেন। কিন্তু তেওঁ সেই জীৱন বাছনি নকৰিলে। সেইবাবেই হেৰী বেলাফণ্টেয়ে মঞ্চৰ বাহিৰত নিজৰ আটাইতকৈ ডাঙৰ অৱদান আগবঢ়াই গ’ল। যাৰ বাবে তেওঁ শোষিত বঞ্চিত জনগণৰ সদায় পথ পদর্শক হৈ থাকিব।
সামৰণি :
হেৰী বেলাফণ্টেৰ সংগীত, অভিনয়, প্ৰযোজনা, দানশীলতা, সামাজিক উপস্থিতি আৰু ৰাজনৈতিক সক্ৰিয়তা, প্ৰত্যেকটোক আনবোৰৰ পৰা পৃথক কৰিব নোৱাৰি। ই দশক দশক ধৰি বিস্তৃত হৈ থকা যেন এক নিৰৱচ্ছিন্ন গতিধাৰা, যিয়ে সদায় কেৱল আগবঢ়া গতিৰ প্ৰতিহে দায়বদ্ধ। শিল্পী হিচাপে বেলাফণ্টেই মানৱতাক, নিজৰ সাক্ষ্য দিবলৈ, আমাৰ চাৰিওফাল আলোকিত কৰিবলৈ আৰু সকলো শিল্পীৰ ঐক্যবদ্ধ সংগ্ৰামৰ প্ৰতীক ৰূপে ব্যৱহাৰ কৰিবলৈ লৈছিল। মোৰ বিশ্বাস: শিল্পী হিচাবে তেওঁৰ স্পন্দনশীল হৃদয়খন আনৰ কাষত ৰাখিবলৈ যেন তেওঁ সদায় সাজু!
সপোন দেখিবলৈ, শিৰ উন্নত কৰি সাহসেৰে কথা ক’বলৈ, একত্ৰিত হ’বলৈ, যুঁজিবলৈ, জয়ী হ’বলৈ, হেৰুৱাবলৈ আৰু আচৰিত হ’বলৈ। খোজ কাঢ়িবলৈ আৰু গান গাবলৈ। জীয়াই থাকিবলৈ, আৰু তাৰ পিছত পুনৰ আগবাঢ়ি যাবলৈ— হেৰী বেলাফণ্টেই আমাক শিকাই গ’ল।
“হেৰী বেলাফণ্টে” তেনে এটা বিদ্ৰোহী গীত! এই সংগ্ৰামী শিল্পীলৈ মুক্তচিন্তাৰ মঞ্চৰ পৰা শেষ অভিবাদন জনালোঁ।
টেইল পিছ :
১. ভাবি আচৰিত লাগে, এই লেখা সম্পূৰ্ণ কৰালৈকে আজি ছটা দিন অতিক্ৰম কৰিলে, অসমৰ কোনো মাধ্যমতে হেৰী বেলাফণ্টেৰ মৃত্যুৰ খবৰটো প্ৰকাশ নাপালে। কিন্তু আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় বিভিন্ন মাধ্যমত সম্মুখ পৃষ্ঠাৰ বিশেষ খবৰ হৈছিল। নিউয়ৰ্ক টাইমছ কাকতৰ প্ৰথম পৃষ্ঠাৰ মূল খবৰ আছিল।
ই অসমৰ মাধ্যম সমূহৰ অতি দেৱলীয়া অৱস্থাৰ প্ৰতিফলন নে এনে খবৰ গুৰুত্বহীন কৰাৰ চক্ৰান্ত? অৱশ্যে শাসকৰ ওচৰত বিক্ৰী যোৱা, বহতীয়া অসমৰ এই ‘মাধ্যম’ বোলা অনুষ্ঠানবোৰৰ পৰা এনে খবৰ আশা নকৰাই ভাল। কিন্তু বিশেষকৈ কলিকতা, বেংগালুৰু আদি চহৰত ই এটা অতি গুৰুত্বপূৰ্ণ খবৰ হিচাবেই স্থান পাইছে। অসম মূলুকত অতি সীমিত সংখ্যকৰ মাজতহে পৰিচিত হেৰী বেলাফণ্টে, তাকো তেওঁৰ দুটামান বিশেষ গীত। কিন্তু এক বিশাল ব্যক্তিত্বৰ অধিকাৰী হেৰী বেলাফণ্টে আছিল বিশ্বৰ জনসভাৰ এজন অতি বিখ্যাত বিদ্ৰোহী গণশিল্পী। আজিৰ মাধ্যমৰ তথ্য বিস্ফোৰণৰ সময়ত এনে এজন শিল্পীৰ বিষয়ে অসম মূলুকত খৱৰ নৰখা কথাটোৱে কি অৰ্থ বহন কৰে?
২. ‘শিল্পী’ৰ মুখা পিন্ধি ‘শিল্প’ৰ নামত কেৱল বেপাৰ কৰা এচাম বেপৰীয়ে সংস্কৃতিৰ পথাৰখন চানি ধৰিছে। তাৰ বিপৰীতে শক্তিশালী অবস্থান কৰিবলৈও হেৰী বেলাফণ্টেৰ দৰে শিল্পীৰ শিল্পকৰ্মৰ চৰ্চা অতি জৰুৰী হৈছে। তেনে ক্ষেত্ৰত আজিৰ তথ্য প্ৰযুক্তিৰ যুগত আমাৰ বহুত সুবিধা আছে। এই শিল্পীসকলৰ গীত শুনা, কৰ্মশালা আয়োজন কৰা, বিভিন্নজনৰ লগত মত বিনিময় কৰা, মুঠতে এটা বিকল্প সাংস্কৃতিক বাতাবৰণ এটা গঢ়ি তোলা কামবোৰ আজিৰ সময়ৰ অতি জৰুৰী প্ৰয়োজন। সেই দায়িত্ব পালন কৰিহে এনে মহৎ শিল্পীৰ প্ৰতি প্ৰকৃত শ্ৰদ্ধা নিৱেদন সম্ভৱ।
তথ্য সূত্ৰ :
১. My song, A memoir of art ,race,and defiance. Harry Belafonte.
২. Sing your Song.Dir: Susanne Rostock
৩. Fresh Air’ remembers Harry Belafonte, singer, actor and civil rights icon . Terry Gross
৪. Harry Belafonte: Singer and civil rights activist dies aged 96 : Mark Savage, BBC
৫. Harry Belafonte: Five Essential Song, by Simon Vozick-Levinson, Jonathan Bernstein, Kory Grow
৬. Harry Belafonte, activist and entertainer with a ‘rebel heart,’ dies at 96.By John Blake and Chloe Melas, CNN
৭. Chronicles . Bob Dylan
৮. ইউটিউব ভিদিঅ
৯. প্ৰবন্ধটোত ব্যৱহৃত ফটোবোৰ ইণ্টাৰনেটৰ বিভিন্ন ৱেবচাইটৰ সৌজন্যত সংগ্ৰহ কৰা হৈছে।
হেৰী বেলাফণ্টেৰ বিষয়ে বহু কথাই জানিলো।ধন্যবাদ