বিজ্ঞানৰ ইতিহাস (৪ৰ্থ খণ্ড) : প্ৰাচীন ইজিপ্টত বিজ্ঞানৰ বিকাশ (২য় ভাগ) – ( আৰহান ইনামূল)

(ধাৰাবাহিকভাৱে প্ৰকাশ হৈ থকা ‘বিজ্ঞানৰ ইতিহাস’ৰ এইবাৰৰ সংখ্যাত (৪ৰ্থ খণ্ড) প্ৰকাশ কৰা ‘প্ৰাচীন ইজিপ্টত বিজ্ঞানৰ বিকাশ’ লেখাটোৰ দৈৰ্ঘ্যৰ প্ৰতি লক্ষ্য ৰাখি তিনিটা ভাগত প্ৰকাশ কৰা হৈছে।)

প্ৰাচীন ইজিপ্টত কৃষি ব্যৱস্থা :

সাধাৰণতে শস্য আৰু বীজ ৰোপণ কৰিবলৈ মাটি চহাওঁতে মাটিখিনি নাঙলেৰে দ-কৈ খানিবলগীয়া হয়, যাতে মাটিৰ পোষক দ্ৰব্যসমূহ ভালদৰে ওপৰ-তল হয়। কিন্তু প্ৰাচীন ইজিপ্টত নীল নদীয়ে প্ৰতি বছৰে অনা বানপানীয়ে খেতিৰ মাটিৰ ওপৰত পৰ্যাপ্ত পৰিমাণে হিউমাছ এৰি থৈ যায় বাবে মাটি চহাওঁতে বেছি দ-লৈ খান্দিব লগীয়া নহয়। সেয়ে হাল বোৱাটো সহজ হৈ পৰিছিল, ইয়াৰ বাবে সেই সময়ত তাত উপলব্ধ যিকোনো হাল টানিব পৰা পশুৰ শিঙত নাঙলৰ যুৱলি বান্ধি দিয়া যাতে হাল টানি নিব পাৰে। বহু ক্ষেত্ৰত হাল টানিব পৰা পশুৰ অভাৱৰ পৰিপ্ৰেক্ষিতত খন্টিৰ সহায়ত মাটি ঢিলা কৰা হৈছিল, এই খন্টিবোৰৰ হাতল যথেষ্ট চুটি আছিল। প্ৰাচীন ইজিপ্টীয় কৃষকসকলে আজিও বহুত কৃষিপ্ৰধান অঞ্চলত কৃষকে হাতেৰে ছটিয়াই বীজ সিঁচাৰ দৰে সিঁচিছিল। এনে কৰোঁতে কৃষকজনে এহাতে এটা পাচি বা খৰাহিত বীজসমূহ লয় আৰু আনখন হাতেৰে সিঁচি যায়, কেতিয়াবা আকৌ কোনো কোনো কৃষকে ডিঙিৰপৰা দুফালে দুটা বীজ থকা পাচি বা খৰাহি ওলোমাই লয় আৰু দুয়োখন হাতেৰে সিঁচি যায়। বীজ সিঁচি যোৱাৰ লগে লগে মাটিখিনিৰ ওপৰত পাতলকৈ আকৌ নাঙলেৰে চহাই দিয়া হয়।

প্ৰত্যেক বছৰে প্ৰাচীন ইজিপ্টত বীজ ৰোপণ কৰিব লগীয়া কৃষিভূমিৰ কালি নিৰ্ণয় কৰে সেই বছৰ নীল নদীৰ বানে হিউমাছ এৰি থৈ যোৱা মাটি-কালিৰ ওপৰত। অৰ্থাৎ, প্ৰত্যেক বছৰে নীল নদীৰ বানপানীয়ে যিমান কৃষিভূমি বুৰাই থৈ যায় সিমান অঞ্চলতহে খেতি কৰা হৈছিল। গড় হিচাপত এই মাটি-কালিৰ পৰিমাণ বাৰ্ষিকভাৱে ২০,০০০ৰপৰা ৩৪,০০০ বৰ্গ কিলোমিটাৰ জোৰা হয়। প্ৰাক সেউজ বিপ্লৱৰ সময়খিনিত প্ৰাচীন ইজিপ্টত বছৰে প্ৰতি হেক্টৰ মাটিত প্ৰায় ৭৫০ কিলোগ্ৰামকৈ শস্য বীজ উৎপাদন হৈছিল। সেই হিচাপত আনুমানিকভাৱে প্ৰতি বছৰে উৎপাদিত হোৱা মুঠ বীজৰ পৰিমাণ প্ৰায় ১৫ৰপৰা ২৫ লাখ টনৰ ভিতৰত হ’ব, কিন্তু বিভিন্ন কাৰণবশতঃ প্ৰায়েই বহুতসংখ্যক বীজ নষ্ট হৈছিল, অৱশ্যে প্ৰতি বছৰে ৰাজহুৱা ভঁৰালত জমা থ’ব পৰাকৈ আৰু অন্য দেশলৈ ৰপ্তানি কৰিব পৰাকৈ যথেষ্ট পৰিমাণে বীজ উৎপাদন হৈছিল।

কাচ-কৰ্ম :

কাচ তৈয়াৰ কৰা আৰু কাচৰ বিভিন্ন সামগ্ৰী নিৰ্মাণ কৰাৰ ক্ষেত্ৰত প্ৰাচীন ইজিপ্টীয় প্ৰযুক্তি তুলনামূলকভাৱে যথেষ্ট আগবঢ়া আছিল। ধাৰণা কৰা হয় যে খ্ৰীষ্টপূৰ্ব ১৫০০ মানত (কিছু কিছু বিশেষজ্ঞৰ মতে আজিৰপৰা প্ৰায় ৩৫০০ বছৰ আগত) ইজিপ্টতেই কাচৰ মণি আৰু জপমালা তৈয়াৰ কৰাৰ শিল্প আৰম্ভ হৈছিল, এই মণি আৰু জপমালাসমূহ বিভিন্ন ৰঙৰ আছিল। গলিত কাচ এডাল ধাতুৰ মাৰিৰ ওপৰত পকাই এই মালাসমূহ বনোৱা হৈছিল, এই মালাবোৰক বিনিময় ব্যৱসায়ৰ অতি দামী সামগ্ৰী হিচাপে গণ্য কৰা হৈছিল, বিশেষকৈ নীলা মণিৰ মালাবোৰৰ যথেষ্ট সমাদৰ আছিল কাৰণ এইবোৰৰ যাদুকৰী শক্তি আছিল বুলি প্ৰাচীন ইজিপ্টীয়সকলে বিশ্বাস কৰিছিল।

কিছুদিন আগতে ইজিপ্টৰ কোৱান্টিৰ নামৰ গাঁওখনত কাচ শিল্পত ব্যৱহৃত হোৱা কিছুমান সামগ্ৰী উদ্ধাৰ হৈছে, তাৰ ভিতৰত কাচৰ অংশ ধৰি ৰাখিবলৈ তৈয়াৰ কৰা মাটিৰ পাত্ৰ আৰু অন্যান্য কাচ ধৰি ৰখা সামগ্ৰী আছে। এই উদ্ধাৰ হোৱা সামগ্ৰীখিনিৰ ওপৰত কৰা ৰাসায়নিক গৱেষণাৰপৰা সেই যুগত কিদৰে কাচ আৰু কাচৰ সামগ্ৰী তৈয়াৰ কৰা হৈছিল তাৰ কিছু আভাস পোৱা গৈছে। গৱেষকসকলৰ মতে প্ৰাচীন ইজিপ্টীয় কাচ শিল্পীসকলে প্ৰথমে খৰি জ্বলাই পোৱা ছাই আৰু কোৱাৰ্টজৰ গুটি গুৰি কৰি মিহলি কৰিছিল আৰু এই মিশ্ৰণটো মাটিৰ সৰু জাৰত লৈ নিম্ন উষ্ণতাত গৰম কৰিছিল যাতে মিশ্ৰণটোৰ সৰহভাগ অংশ কাচৰ বড়িলৈ ৰূপান্তৰ হয়। ইয়াৰ পিছতে এই বড়িবোৰ ভাঙি গুড়ি কৰা হয় যাতে বড়িবোৰ পাউডাৰলৈ পৰিণত হয়, পৰৱৰ্তী পৰ্যায়ত এই পাউডাৰ পৰিষ্কাৰ কৰি ধাতৱ মিশ্ৰিত ৰাসায়নিক পদাৰ্থৰ সহায়ত ৰঙা বা নীলা ৰঙৰ পাউডাৰলৈ ৰঙীন কৰা হয়। ইয়াৰ পিছৰ প্ৰক্ৰিয়াত কাচকৰ্মীসকলে এই শোধিত পাউডাৰবোৰ মাটিৰ চুপিৰ সহায়ত চেৰামিক পাত্ৰত ভৰাই দিয়ে আৰু উচ্চ উষ্ণতালৈ গৰম হ’বলৈ দিয়ে। এনেদৰে কিছু সময় গৰম কৰাৰ পিছত এই পাউডাৰ গৰম কৰা পাত্ৰবোৰ ঠাণ্ডা হ’বলৈ দিয়ে, ঠাণ্ডা হোৱাৰ পিছত এই মাটিৰ পাত্ৰবোৰ ভাঙি তাৰ ভিতৰৰপৰা ইতিমধ্যে কঠিন ডিক্সলৈ ৰূপান্তৰ হোৱা কাচসমূহ সংগ্ৰহ কৰে।

আন কিছু গৱেষকৰ মতে, প্ৰাচীন ইজিপ্টীয়সকলে “মূল-গঠন” আৰু “অপকেন্দ্ৰিক” পদ্ধতিৰ সহায়ত কাচৰ সৰু জাৰ, বটল ইত্যাদি নিৰ্মাণ কৰিছিল। এই পদ্ধতিত কাচৰ সূতা কিছুমান এদাল লোত বান্ধি ৰখা বালিৰ মোনা এটাৰ চাৰিওকাষে মেৰিয়াই দিয়া হয় আৰু এই মোনাটো ধাৰাবাহিকভাৱে পুনঃ পুনঃ তেতিয়ালৈকে গৰম কৰা যেতিয়ালৈকে কাচৰ সূতাবোৰ গলি একেলগ হৈ নাযায়। যেতিয়ালৈকে কাচৰ সূতাবোৰ গলাই বিচৰাধৰণৰ আকৃতি আৰু গঠন পোৱা নাযায় তেতিয়ালৈকে বালিৰ মোনাটো ঘূৰাই থকা হয়। যেতিয়া ৰডটুকুৰা ঠাণ্ডা হৈ পৰে তেতিয়া বালিৰ মোনাটো ফুটাই দিয়া হয় আৰু তাৰপৰা ওলাই অহা বালিখিনি পুনৰ ব্যৱহাৰ কৰা হয়।

প্ৰাচীন ইজিপ্টীয় জ্যোতিৰ্বিজ্ঞানৰ বিকাশ :

আগতে উল্লেখ কৰি অহা হৈছে যে প্ৰাচীন ইজিপ্টৰ সকলোধৰণৰ কৃষিকৰ্ম নীল নদীয়ে প্ৰতি বছৰে সৃষ্টি কৰা বানপানীয়ে নিয়ন্ত্ৰণ কৰিছিল। আনকি এই বানপানীয়েই যে ইজিপ্টীয় সভ্যতাৰ ওপৰত সৰ্বাধিক প্ৰভাৱ পেলাইছিল সেই কথা সৰহসংখ্যক ইতিহাসবিদেই স্বীকাৰ কৰে। গতিকে স্বাভাৱিকতেই প্ৰাচীন ইজিপ্টীয় জ্যোতিৰ্বিজ্ঞানৰ বিকাশৰ ক্ষেত্ৰতো নীল নদীৰ বানপানীয়েই মূল চালিকাশক্তিৰ ভূমিকা পালন কৰিছিল, কিয়নো আকাশলৈ চাই বতৰৰ নিখুঁত আগজাননী দিয়াটো কৃষিকৰ্মৰ বাবে অতি গুৰুত্ত্বপূৰ্ণ আছিল। প্ৰাচীন ইজিপ্টীয় বিজ্ঞানৰ বিকাশৰ ধাৰা লক্ষ্য কৰি এই কথা অনস্বীকাৰ্য যে ইজিপ্টীয়সকল পৰ্যবেক্ষণ আৰু ব্যৱহাৰিক তথ্য সংগ্ৰহৰ ক্ষেত্ৰত প্ৰাচীন বেবিলনীয়সকলৰ তুলনাত যথেষ্ট বাস্তৱিক দৰ্শনসম্পন্ন আছিল আৰু ইয়াৰ প্ৰতিফলন ঘটিছিল প্ৰাচীন ইজিপ্টীয় জ্যোতিৰ্বিজ্ঞানৰ বিকাশৰ ক্ষেত্ৰখনত। খ্ৰীষ্টপূৰ্ব ৩০০০ মানত নিম্ন আৰু উচ্চ ইজিপ্ট একত্ৰ হোৱাৰ আগতেই আকাশৰ পৰ্যবেক্ষণৰ ভিত্তিতেই মূল ইজিপ্টীয় ধৰ্মৰ বিকাশ হৈছিল, তাৰ ফলশ্ৰুতিতেই এই ধৰ্মৰ প্ৰায়সংখ্যক দেৱ-দেৱীয়েই আকাশী বস্তুৰ নামসম্পন্ন ব্যক্তিত্বৰ আছিল। নিম্ন ইজিপ্টৰ পুৰোহিতসকলে সূৰ্য উদয়ৰ সময়ত সূৰ্যৰ অৱস্থান নিৰ্ণয়ৰ বাবে বোকা-ইটাৰ একোখন ভুৱা প্ৰাচীৰ নিৰ্মাণ কৰোৱাইছিল আৰু এটা উলম্ব দোলকৰ সহায়ত উত্তৰা আৰু দক্ষিণা অয়নান্ত নিৰ্ধাৰণ কৰিছিল আৰু ইয়াৰ সহায়ত তেওঁলোকে সূৰ্যকেন্দ্ৰিক বাৰ্ষিক পঞ্জিকা তৈয়াৰ কৰিছিল। এই ব্যৱহাৰিক পৰ্যবেক্ষণৰপৰাই তেওঁলোকে প্ৰথম জানিব পাৰিছিল যে “সূৰ্য-ফলি”খন (তেতিয়া ধাৰণা কৰা মতে), যাক “ৰা” বোলা হৈছিল তাৰ শীতকালীন জন্মস্থানৰপৰা পুনৰ সেই অৱস্থানলৈ উভতি আহিবলৈ ৩৬৫ দিন লাগে। একে সময়তে উচ্চ ইজিপ্টত চন্দ্ৰৰ গতিবিধি আৰু “ছিৰিয়াছ” নামৰ তৰাৰ বাৰ্ষিকভাৱে ৭০ দিনৰ অন্তৰ্ধানৰ মূৰকত পুনঃ পুনঃ দেখা দিয়া পৰিঘটনা লক্ষ্য কৰি চান্দ্ৰ-পঞ্জিকা তৈয়াৰ কৰা হৈছিল। কিন্তু উচ্চ আৰু নিম্ন ইজিপ্ট একত্ৰ হোৱাৰ পিছত দুখন ভিন্ন কেলেণ্ডাৰ ব্যৱহাৰ কৰাৰ ক্ষেত্ৰত অসুবিধাৰ সৃষ্টি হৈছিল, সেয়ে দুয়োখন কেলেণ্ডাৰ একেলগ কৰি এখন পূৰ্ণাংগ বাৰ্ষিক কেলেণ্ডাৰ তৈয়াৰ কৰা হৈছিল। এই কেলেণ্ডাৰখনত বছৰটোক ৩০ দিনীয়া ১২টা মাহত, ৪ মহীয়া তিনিটা ঋতুত আৰু অতিৰিক্ত ৫টা দিনত ভাগ কৰা হৈছিল, এইদৰে সেই কেলেণ্ডাৰত এটা বছৰ ঠিকেই ৩৬৫ দিনীয়া হৈছিল, কিন্তু বাকী এক-চতুৰ্থাংশ দিনৰ উল্লেখ নাছিল। এই কেলেণ্ডাৰ মতে দিন আৰু ৰাতিবোৰক মুঠতে ২৪টা এককত ভাগ কৰা হৈছিল আৰু প্ৰতিটো একক একোগৰাকী দেৱীৰ নামেৰে ৰখা হৈছিল। চেটি-I’ৰ কেন’টাফত উদ্ধাৰ হোৱা এটা সূৰ্য-ঘড়ীত পোৱা নিৰ্দেশনা মতে এটা বিশেষ দিনৰ ঘন্টাক ১০টা এককত, ৰাতিটোক ১২ ঘন্টাত আৰু সূৰ্যোদয় আৰু সূৰ্যাস্তৰ বাবে এক ঘন্টাকৈ ভাগ কৰা হৈছিল। অৱশ্যে চেটি-I’ৰ সাধাৰণ দিনবোৰত ৰাতি আৰু দিনক ১২ ঘন্টাকৈ ভাগ কৰা হৈছিল, অৱশ্যে বছৰৰ ভিন্ন সময়ত এই ঘন্টাৰ বিভাজন সলনি হৈ থাকে।

এই কথা প্ৰায়েই উত্থাপিত হয় যে প্ৰাচীন ইজিপ্টীয় ভৱন, প্ৰাসাদ আৰু অন্য স্থাপত্য কলাসমূহ তৰাৰ অৱস্থানৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি নিৰ্মাণ কৰা হৈছিল। উদাহৰণস্বৰূপে কাৰ্ডিনেল বিন্দুৰ শাৰীত পৰাকৈ পিৰামিড নিৰ্মাণ কৰা হৈছিল, অন্য বহুতো মন্দিৰ মধ্য-শীতকালীন সূৰুযৰ উঠন অক্ষৰ শাৰীত পৰাকৈ নিৰ্মাণ কৰা হৈছিল, ইজিপ্টীয় কৃষকসকলৰ বাবে ইয়াৰ তাৎপৰ্য আছিল যে তেওঁলোকে বসন্ত কালত শস্য ৰোপণ আৰম্ভ কৰা উচিত। গিজাৰ পিৰামিডো যথেষ্ট পৰিমাণে জ্যোতিৰ্বিজ্ঞানৰ তাৎপৰ্যৰে ভৰি আছে, যদিও এই পিৰামিডৰ গাঁথনিক ভিত্তি ধৰ্মীয় বিশ্বাস, তথাপিও ইয়াৰ অন্তৰালত প্ৰভূত পৰিমাণে জ্যোতিৰ্বিজ্ঞানৰ ধাৰণা লুকাই আছে। আনহাতে, পিৰামিডৰ ভিতৰত “ছিৰিয়াছ” আৰু “অৰিয়ন”ৰ অৱস্থানৰ দিশত দক্ষিণমুৱাকৈ বায়ু-খাদ নিৰ্মাণ কৰা হৈছিল, সেই একেদৰে পৰিধ্ৰুৱীয় তৰাৰ অৱস্থানৰ দিশত উত্তৰমুৱাকৈও বায়ু-খাদ নিৰ্মাণ কৰা হৈছিল। এনে কিছুমান পিৰামিডকেন্দ্ৰিক মতবাদ আছে যে পিৰামিডসমূহ অৰিয়নৰ পোহৰ প্ৰতিফলন কৰাকৈ আৰু গিজাৰ তিনিটা পিৰামিড অৰিয়নৰ বেল্টক প্ৰতিনিধিত্ব কৰাকৈ নিৰ্মাণ কৰা হৈছিল।

একেদৰে ৰজাৰ উপত্যকাত ৰেমেচেচ-২’য়ে আবু চিম্বেলৰ বৃহৎ মন্দিৰ এনেদৰে নিৰ্মাণ কৰোৱাইছিল যে কেৱল ২০ অক্টোবৰ আৰু ২০ ফ্ৰেব্ৰুৱাৰিতহে সূৰ্যৰ পোহৰ ইয়াৰ অন্তৰ্ভাগলৈ সোমাব পাৰে ।

ইজিপ্টৰ ষষ্ঠ ৰাজবংশীয় শাসনকালৰ সময়ত ছয় জন ৰজাই “ৰা”ৰ সন্মানাৰ্থে কেইবাটাও সূৰ্য মন্দিৰ নিৰ্মাণ কৰোৱাইছিল। শেহতীয়াকৈ খন্দনৰপৰা উদ্ধাৰ হোৱা আবু গুৰাবত নুচেৰে আৰু আবুচিৰত উচেৰকেফে নিৰ্মাণ কৰা মন্দিৰৰ অংশৰপৰা এই কথা জানিব পাৰি যে সেই ভৱনসমূহৰ মূধচ তৰা নিৰীক্ষণ কৰিবলৈ আৰু ৰাতিৰ মুঠ ঘন্টাৰ সংখ্যা হিচাপ কৰাৰ উদ্দেশ্যৰে নিৰ্মাণ কৰা হৈছিল।

এনে বহুতো প্ৰাচীন ইজিপ্টীয় স্থাপত্য আৰু অন্যধৰণৰ নিদৰ্শন উদ্ধাৰ হৈছে, যিবিলাকৰপৰা এই কথা স্পষ্ট হয় যে প্ৰাচীন ইজিপ্টত বহুল মাত্ৰাত জ্যোতিৰ্বিজ্ঞানৰ চৰ্চা হৈছিল। যদিও এই চৰ্চা আৰু পৰ্যবেক্ষণসমূহৰ মূল হোতা ধৰ্ম আছিল, তথাপি আমি এই কথা স্বীকাৰ কৰিব লাগিবই যে আধুনিক জ্যোতিৰ্বিজ্ঞানৰ বিকাশৰ মূল ভেটি এই প্ৰাচীন সভ্যতাসমূহতেই ঠন ধৰি উঠিছিল।