সাপ সম্পৰ্কে প্ৰচলিত অন্ধবিশ্বাসবোৰ

জয়দীপ চক্ৰৱৰ্তী

তিনিটা, সাতটা মূৰৰ সাপ পৃথিৱীৰ ক’তোৱেই নাপায়, এইবোৰ দুষ্ট লোকে চলোৱা অপপ্ৰচাৰ মাথোঁ

সাপ সম্পৰ্কে প্ৰাচীন কালৰপৰাই আমাৰ আমাৰ সমাজত কিছু ভুল ধাৰণা প্ৰচলিত আছে। দুৰ্ভাগ্যজনক এইটোৱেই যে বহু উচ্চ আনুষ্ঠানিক শিক্ষাৰে শিক্ষিত লোকেও এই ভুল ধাৰণাবোৰক কেৱল প্ৰশ্ৰয় দিয়াই নহয়, এই ভুল ধাৰণাসমূহৰ পক্ষে পাৰ্যমানে ওকালতি কৰি নিজা উপস্থাপনাৰে বাস্তৱধৰ্মিতাৰে সাপ সম্পৰ্কে প্ৰচলিত অতিৰঞ্জিত কাহিনীৰ স’তে সাঙুৰি দিয়ে যে সাধাৰণ মানুহৰ সেইবোৰ ভুল একেবাৰে মন-মগজুৰ মাজত সোমাই যায়গৈ। বিশেষকৈ আমাৰ চলচ্চিত্ৰ আৰু লোককথাৰ সাধুবোৰৰপৰা লোৱা পূৰ্বধাৰণা আৰু বৰ্তমান সময়ত ইন্টাৰনেটৰ যোগেদি, বিশেষকৈ ছ’চিয়েল ছাইটসমূহক ব্যৱহাৰ কৰি সাপ সম্পৰ্কে চলাই থকা গুজববোৰ আৰু সাপ সম্পৰ্কীয় কুসংস্কাৰৰ বাবে বহু সময়ত মানুহকে বিপদমুখী কৰিব পাৰে। সাপ মানেই বিষধৰ নহয়! পৃথিৱীত প্ৰায় ২৫০০ৰপৰা ৩০০০ প্ৰজাতিৰ সাপ আছে যাৰ মাজত মাত্ৰ ৫০০ প্ৰজাতিৰ সাপহে বিষধৰ। আমাৰ দেশত প্ৰায় ২৭০ প্ৰজাতিৰ সাপ পোৱা যায় যদিও বিষধৰ সাপ আছে মাত্ৰ ২০টামান প্ৰজাতিৰ। অসমত প্ৰাপ্ত প্ৰায় ৩৫ প্ৰজাতিৰ সাপৰ কেৱল ৭টা মান প্ৰজাতিৰ সাপহে বিষধৰ। সাধাৰণ দৃষ্টিত সাপ চিনি নোপোৱাকৈ কেৱল তাৰ দৈহিক গঠনৰ ওপৰত সাপৰ প্ৰজাতিটো বিষধৰ নে বিষহীন তাক নিশ্চিতভাৱে কোৱা টান। পিছে সাপে কামোৰাৰ দুৰ্ঘটনা ঘটিলে সেই কামোৰৰ আঘাত চাই সহজতেই ধৰিব পাৰি যে সেইটো বিষধৰ সাপৰ কামোৰ, নে নিৰ্বিষ সাপৰ কামোৰ। বিষধৰ সাপে কামুৰিলে ক্ষতস্থানত স্পষ্টকৈ কেৱল দুটি দাঁতৰ দাগ কিছু দূৰত্বত থাকিবই, আনহাতে বিষহীন সাপে কামুৰিলে ক্ষতস্থানত ভালেকেইটা দাঁতৰ দাগ থাকিব আৰু সুখৰ কথা এইটোৱেই যে বিষধৰ সাপৰ কামোৰতো আনকি কামোৰ খোৱা মানুহজনৰ দেহাত বিষ লগাৰ সুযোগ শতকৰা ৫০ ভাগতকৈও কম, কিয়নো আধাতকৈও বেছি কামোৰত সাপে মানুহৰ দেহালৈ তাৰ বিষ সোমাই দিব নোৱাৰে যাক শুকান দংশন বা ইংৰাজীত ড্ৰাই বাইট বুলি কোৱা হয়।

মূল কথালৈ ঘুৰি আহো, “সাত ৰজাৰ ধন এক মাণিক”। পিছে কি এই মাণিক…? আপোনালোকে সাপৰ মূৰত মণি থকাৰ কথা জানেই নিশ্চয়! সাপৰ মূৰত থকা মণিয়েই সেই সাত ৰজাৰ ধন, যি মণি সাপৰ মূৰত থাকে বুলি সৰুৰেপৰা নানাজনৰ মুখত নানান মুখৰোচক কাহিনী শুনাৰ উপৰিও আমাৰ চলচ্চিত্ৰত, গল্পত, উপন্যাসত বহুলভাৱে প্ৰচলিত হৈ আহিছে এই মণিৰ কাহিনী, যিটো কথা সম্পৰ্ণ ভিত্তিহীন। পিছে যদিহে সাপৰ মূৰত কোনোধৰণৰ মণিয়েই নাথাকে বা সেই মণি থকাৰ কোনো বৈজ্ঞানিক ভিত্তিও নাই, তেন্তে ভিত্তিহীন সেই ধাৰণা মানুহৰ মাজত প্ৰচলিত হ’ল কেনেকৈ? আচলতে কাৰণটো হ’ল সাপে তাৰ জীৱনকালৰ প্ৰথমফালে ঘনাই আৰু পৰৱৰ্তী সময়খিনিত নিৰ্দিষ্ট সময়ৰ মূৰকত নিজৰ মোট (ছাল) সলায়। এই ছালবোৰ গোটেই গাৰপৰা খহি গ’লেও মূৰৰ ফালে কেতিয়াবা অলপমান ৰৈ যায় আৰু লাহে লাহে সেই ছাল শুকাই গৈ টান হৈ সাপৰ মূৰৰ ওপৰত এটা আৱৰণৰ সৃষ্টি কৰিব পাৰে আৰু সাপৰ ছাল যিহেতু চকমকাই থাকে গতিকেই এই আৱৰণত জোনাক ৰাতিৰ পোহৰ বা আন যিকোনো পোহৰ পৰিলে চকমকাই থকা দেখা যাব পাৰে আৰু তাৰেপৰাই সাপৰ মূৰত মণিৰ ধাৰণাৰ সৃষ্টি হোৱা বুলি অনুমান কৰিব পাৰি। যিহেতুকে সাপ সম্পৰ্কে আমাৰ অহেতুক ভয় অতিকৈ বেছি, সেয়ে ওচৰৰপৰা নিৰীক্ষণ নকৰাৰ ফলত এনে ধাৰণা হোৱাটো স্বাভাৱিক, যি ধাৰণাৰ কোনো বৈজ্ঞানিক ভিত্তি নাই। জংঘলত ঘূৰি ফুৰা এজনো বিজ্ঞানমনস্ক মানুহ আজিলৈ পৃথিৱীৰ কোনো জংঘলতেই মণি থকা সাপ দেখি পোৱা নাই। পৃথিৱীত এটা যাদুঘৰতো সাপৰ মণিৰ সংৰক্ষণ হোৱা নাই, সাপৰ মণি যদি আছে, সেই মণি কেৱল কাহিনীতহে আছে।

প্ৰায়েই এটা কথা শুনা পাওঁ যে গোৱালা জাতীয় কিছু সাপে গৰুৰ ভৰিত মেৰিয়াই ধৰি গৰুৰ গাখীৰ চুপি খায় আৰু আচৰিত কথাটো হ’ল যে বহু শিক্ষিত মানুহেও সাপে গাখীৰ খোৱাটো বিশ্বাস কৰে। সাপে পিছে কেতিয়াও গাখীৰ নাখায়, সাপৰ মুখৰ গঠন আৰু তাৰ হাওঁফাওঁ গাখীৰ চুপি খোৱাৰ বাবে উপযোগী নহয়, যিকোনো প্ৰাণীৰ গাখীৰ চুপি খোৱাত জিভাৰ এক উল্লেখনীয় ভূমিকা আছে। লাহি ফটা জিভাৰে সাপৰ বাবে গাখীৰ চুপি খোৱা সম্ভৱ নহয়। এইবোৰ একেবাৰেই মানুহৰ তৈয়াৰী ভুল ধাৰণা আৰু অপপ্ৰচাৰ। সাপে নানাধৰণৰ পোক-পৰুৱা আৰু নিগনি খাই আমাৰ কৃষিৰ সুৰক্ষাত ভূমিকা ৰাখে। কিছুমান সাপে কেৱল সাপেই খায়, যেনে ৰাজফেঁটি সাপ। বহুতেই ক’ব বিচাৰে যে গোৱালা সাপক প্ৰায়েই ৰাতি গোহালিৰ ওচৰা-উচৰি দেখা যায়। পিছে সঁচাটো হ’ল গোৱালা সাপৰ বৰণ আৰু তাৰ ছালৰ উজ্জ্বলতাৰ বাবেই এই সাপবিধক ৰাতি কেৱল গোহালিৰ ওচৰতেই নহয়, ইয়াক ৰাতি পথে-ঘাটেও বেছিকৈ দেখি। আচলতে সাপে গাখীৰ খোৱাৰ কাহিনীৰ পিছতো আছে দুটাকৈ কাৰক। তাৰে এটা সাপৰ বেজ আৰু ওজাসকলৰদ্বাৰা প্ৰচাৰিত, মোৰ সাপকেইটাক গাখীৰ খুৱাম বুলিকৈ সাধাৰণ মানুহৰপৰা পইচা আদায় কৰাৰ এক ফন্দি মাথোঁ। আনটো হৈছে এই ধাৰণাৰ প্ৰচাৰত অৰিহণা যগোৱা এবিধ ৰোগ যি ৰোগ গৰুৰ গাখীৰৰ বাটত হয়। পশু চিকিৎসাৰ ভাষাত এই ৰোগৰ নাম “মেষ্টাইটিছ”। এই ৰোগত ভোগা গৰুবোৰৰ গাখীৰৰ বাট ৰঙা পৰাৰ উপৰিও বাট ফাটি যোৱা, তেজ ওলোৱা, ফুলি ৰঙচুৱা হোৱা দেখা যায় আৰু চতুৰ বেজে এই সুযোগতে তাক সাপে গাখীৰ খোৱাৰ চিন বুলি প্ৰচাৰ কৰে, যিটো ধাৰণাই লাহে লাহে সমাজখনৰ এটা বৃহৎ অশংক প্ৰভাৱান্বিত কৰে।

সাপে কামোৰাৰ পিছত নিজৰ বিষ নিজে শোষণ কৰিব পাৰে! আচৰিত!!! বিষধৰ সাপৰ দাঁত ঠিক ইনজেকচন ছিৰিঞ্জৰ দৰেই, দাঁতৰ মাজৰ নলীৰে সাপৰ বিষগ্ৰন্থীৰপৰা বিষ কামোৰাজনৰ দেহালৈ ঠিক ইনজেকচন দিয়াৰ দৰেই সোমাই দিয়ে, এতিয়া কথাটো হ’ল ইনজেকচন দিয়াৰ পিছত মানুহৰ দেহত মিলি যোৱা কোনো দৰব পুনৰ সেই ছিৰিঞ্জৰে উলিয়াই অনাটো সম্ভৱ জানো…? চিধা কথাত অসম্ভৱ, সেয়ে সাপে নিজৰ বিষ নিজে শোষণ কৰিব পৰাটোও অসম্ভৱ। এই ধাৰণাৰো জন্ম দিছে সাপৰ সেই বেজবোৰেই, কেৱল সিহঁতৰ ব্যৱসায়ৰ স্বাৰ্থত। ভাৰতৰ দৰে উন্নয়নশীল দেশবোৰত সাধাৰণ মানুহৰ অজ্ঞানতাৰ সুযোগলৈ এই বেজবোৰে গঢ়ি তুলিছে এক লাভজনক ঠগবাজি ব্যৱসায়। সাপে কামোৰা ৰোগীক জীৱন ৰক্ষা কৰাৰ বাবে মানুহে তেওঁলোকৰ ওপৰতে ভৰষা কৰে। কাৰণ সাধাৰণ দৃষ্টিত এই বেজবোৰক সফল যেনেই লাগে, তেওঁলোকৰ প্ৰতাৰণাৰ জালখন ইমান বহল আৰু সুচতুৰতাৰে পৰিচালিত যে তেওঁলোকে জৰাফুঁকাৰদ্বাৰা ভাল কৰি তোলা মানুহৰ নাম-ঠিকনালৈ মুখস্থ মাতি দিয়ে আৰু কিছু ক্ষেত্ৰত লোকেও তাৰ সত্যতাক নিজ চকুৰেই দেখা পায় যেতিয়া ৰোগীজন জৰাফুঁকাৰ অন্তত লাহে লাহে সুস্থ হৈ উঠে। পিছে এই সুস্থতাৰ আচল কাৰণ হ’ল আমাৰ শতকৰা ৮০ভাগ সাপেই বিষহীন আৰু বিষাক্ত সাপৰ কামোৰাৰ পিছতো শতকৰা ৫০ ভাগতকৈ অধিক ড্ৰাই বাইট অৰ্থাৎ সেই কামোৰত এনেও বিষ লগাৰ কোনো কাৰণ নাই আৰু সাপ কামোৰৰ ঘটনাবোৰ ৰাতিহে বেছিকৈ হোৱা বাবে মানুহে কি সাপে কামুৰিলে তাক নজনাকৈয়ে বেজৰ শৰণাপন্ন হয়। গতিকেই হিচাপ কৰিলেই ওলাই পৰে যে শতকৰা ৯০ভাগ সাপৰ কামোৰত বেজবোৰৰ ঠাইত যিকোনো মানুহেই সেই সাপে কামোৰা ৰোগীৰ শতকৰা ৯০জনক বচাব পাৰিব। পিছে বেজবোৰে ৰোগীৰ কাষত আহি এনে কিছুমান ভাব দেখায়, যেন সাপে কামোৰা ৰোগীক জীৱন দান দিয়াটো তাৰ বাবে এক সাধাৰণ খেলহে। দৰকাৰ পৰিলে বেজে মন্ত্ৰৰদ্বাৰা কামোৰো সেই সাপটিকে আনি তাৰ বিষ শোষণ কৰাব। ইয়াৰ বাবে তেওঁলোকে বহুত দিনৰ ক্ষুধাৰ্ত আৰু ৰুগীয়া সাপ ৰোগীৰ ঘৰৰ কাষৰে কোনো জোপোহাত এৰি দি আহে। (উল্লেখনীয় যে সাপে আনকি মাহৰ পিছত মাহ নোখোৱাকৈ জীয়াই থাকিব পাৰে, পিছে তেনে সাপ দুৰ্বল হৈ পৰে।) ইয়াৰ পিছত ৰোগীৰ ঘৰত আহি কিছু সময় নানা আংবাং মন্ত্ৰ উচ্চাৰণ কৰে, তাৰ পিছত ঘোষণা কৰে যে সাপে ঘৰৰ নিচেই কাষত আহি পৰিছে। তাৰ পিছত আৰম্ভ হয় অভিনয়, এটাৰ পিছত এটা জোপোহাৰ আগত বীণ বজাই সাপ বিচাৰে আৰু শেষত সেই নিৰ্দিষ্ট জোপোহাৰপৰা সাপডাল উলিয়াই আনে। সকলোৰে সন্মুখতে কৰা এই অভিনয়ৰ বাহাদুৰিত মানুহ বেজৰ প্ৰতি মুগ্ধ হৈ পৰে আৰু স্বাভাৱিকভাৱেই তেওঁলোকক বিশ্বাসত লয়। পিছে এইবোৰ ভাওতাবাজিৰ বাহিৰে আন একো নহয়।

সাপৰ বেজ বা ওজাই সাপ ধৰাৰ বাবে যিবোৰ যাদুকৰী ক্ষমতা দেখায় বা সাপৰ বিষ নমোৱাৰ বাবে যিবোৰ অঙ্গিভঙ্গি কৰে, সেইবোৰ তন্ত্ৰমন্ত্ৰভিত্তিক নহয়। পিছে সাপৰ বেজ বা ওজাই সাপ ধৰাৰ ক্ষেত্ৰত আটাইতকৈ ভাল বিশেষজ্ঞ, আনকি তেওঁলোক আমি ডিছক’ভাৰি আদি চেনেলত দেখুওৱা সাপ ধৰা প্ৰকৃতিবিদ সকলৰ সমপৰ্যায়ৰ তাত কোনো সন্দেহ নাই। তেওঁলোক মুখেৰে বিৰবিৰকৈ মন্ত্ৰ মাতে ঠিকেই, পিছে সেয়া মানুহক দেখুওৱাৰ বাহিৰে আন একো নহয়। আচলতে এওঁলোকে বংশপৰম্পৰাগতভাৱে সাপ ধৰাৰ সুকৌশল ৰপ্ত কৰে। সাপৰ বাঁহীৰ সুৰৰ তালে তালে সাপ নানাচে, বাঁহীটিৰ সুৰ শুনিবলৈ সাপৰ কাণেই নাই। বেজৰ বাঁহীৰ সুৰত নহয়, সাপ নাচে বাঁহীটি ইফালে-সিফালে লৰি থকাৰ তালে তালেহে। তাৰোপৰি বেজবোৰে মাজে মাজে হাতেৰে মাটিত সজোৰে আঘাত কৰাৰ কম্পনৰ ফলত সাপৰ অনুভূতি সজাগ থাকে। পিছে এনেকৈ কেৱল ফেঁটি সাপকহে নচুৱাব পাৰি, কাৰণ ফেঁটি সাপে ফণা (Hood) তুলি আৰু মাটিৰ ওপৰত বহু সময় মূৰ দাঙি থাকিব পাৰে। এইদৰেই সাপৰ বেজ বা ওজাই সাধাৰণতে মানুহক মুগ্ধ কৰে, ফলত দৰ্শকৰ ওচৰত বেজৰ বাঁহীৰ বিষয়টোক আৰু বেছিকৈ বিশ্বাসযোগ্য কৰি তোলে।

সাপ সম্পৰ্কে আন এটা ধৰণা হ’ল সাপৰ বেজক সাপে কামুৰিলে একো নহয়। প্ৰকৃতাৰ্থত এওঁলোক সাপৰ বিষদাঁত ভাঙি পেলায়, নাইবা বিষগ্ৰন্থীৰপৰা দাঁতলৈ সংযুক্ত নলীডাল কাটি দিয়ে। ফলত সাপে বিষ প্ৰয়োগ ক্ষমতা হেৰাই পেলায়, সেয়ে বেজক সাপে কামুৰিলে একো নহয়। সাপ আৰু নেউলৰ যুদ্ধ সম্পৰ্কেও প্ৰচলিত আছে নানানটা ধাৰণা যিবোৰৰ কোনো যুক্তি নাই, তাৰে এটা ধাৰণা হ’ল নেউলে এবিধ বিশেষধৰণৰ গছ চিনি পায় যিটোৱে সাপে কামোৰাৰ বিষক্ৰিয়া নষ্ট কৰিব পাৰে ! সাপ আৰু নেউলৰ সম্পৰ্ক ভাল নহয়, কাৰণ সাপ, বিশেষকৈ সাপৰ পোৱালি নেউলৰ খাদ্য। সাপৰ সংখ্যা নিয়ন্ত্ৰণৰ বাবে নেউল খাদ্য শৃঙ্খলাৰ এক উল্লেখনীয় উপাদান। সাপে যেতিয়া প্ৰথমতে নেউলক আক্ৰমণ কৰাৰ বাবে মূৰ দাঙে, নেউলেও তেতিয়া ক্ষিপ্ৰতাৰে সাপক আক্ৰমণ কৰে। এই যুঁজত সাপে যিমানবাৰ নেউলক কামুৰি দিয়ে, সিমানবাৰেই নেউলৰ দেহৰ মসৃণ নোমৰ বাবে সেই বিষ তাৰ দেহত প্ৰৱেশ কৰিব নোৱাৰে। যুঁজি যুঁজি ভাগৰ লগা নেউলে কেতিয়াবা ওচৰৰ জোপোহাৰ আঁৰত লুকাই পৰে কিছু সময় বিশ্ৰামৰ বাবেহে, নেউলটো নেদেখা হোৱাৰ কিছু সময়তে সাপে স্বস্তিত মূৰ নমায় আৰু নেউলে সেই সুযোগৰে অপক্ষাত ৰৈ উভতি আহি সাপৰ মূৰত কামুৰি ধৰে। এইটো নেউলৰ এক সহজাত ৰণকৌশলহে। পিছে নেউলৰ জোপোহাত সোমোৱা এই ৰণকৌশলক বেজে নেউলে জোপোহাৰ মাজত এবিধ বিশেষ গছত গা ঘঁহাই অহা বুলিহে প্ৰচাৰ চলায় আৰু আমাৰ হাটে-বজাৰে সেই বিশেষ গছৰ শিপা শকত ধনৰ বিনিময়ত বিক্ৰী কৰে যাৰ কোনো সত্যতা নাই।

টগৰ, কামিনী জাতীয় কিছু ফুলৰ গন্ধত সাপ আহে। এইটোও এটা ভুল ধাৰণা, যদিওবা সাপৰ ঘ্ৰাণশক্তি আছে, তথাপিও কোনোধৰণৰ সুগন্ধৰ প্ৰতি সাপৰ কোনোধৰণৰ দুৰ্বলতা নাই। গোন্ধৰ বাবে নহয়, কাৰ্শলা, লতাসাপ আদি বগাই ফুৰা সাপবোৰৰ বাবে টগৰ জাতীয় গছৰ ঘন জোপোহাই উত্তম জিৰণিৰ স্থান হোৱা বাবেহে কেইবিধমান প্ৰজাতিৰ সাপে এনে গছক পছন্দ কৰা দেখা যায়। এই গছসমূহৰ ঠানিবোৰ লাহি হোৱা বাবে সৰু আকাৰৰ সাপে তাত মেৰিয়াই চলিবলৈ সুবিধা পায়। এনে গছত খাদ্য হিচাপে সৰু জেঠি আৰু নানা পোক-পৰুৱাও পায়। ইয়াৰ উপৰিও খাদ্য খোৱাৰ পিছত গছত উঠি কাৰ্শলা সাপক ইংৰাজী ‘Y’ আকাৰৰ ঠানিবোৰৰ মাজেৰে মই নিজেই এনেকৈ যোৱা দেখিছোঁ। ঠিক যেনেকৈ কেতিয়াবা আমাৰ ডিঙিত খাদ্যবস্তু লাগি ধৰিলে আমি হাতেৰে ডিঙি মোহাৰি দিওঁ। মুঠতে ফুলৰ গন্ধৰ লগত ইয়াৰ কোনো সম্পৰ্ক নাই।

সাপ প্ৰতিশোধপৰায়ণ! এটা গোকাট মিছা কথা। এই ধাৰণা মানুহে নিজেই সৃষ্টি কৰা, সাপে নিগনি ধৰাতে কেতিয়াবা কামুৰি দিয়া নিগনি পলাই যায়, তেতিয়া সাপে সেই নিগনি বিচাৰি ফুৰে। কাৰণ সাপে জানেই, তাৰ কামোৰ খোৱাৰ পিছত সেই নিগনি বেছি দূৰলৈ যাব নোৱাৰে, অলপ দূৰলৈ গৈ নিগনিৰ দেহা লাহে লাহে অৱশ হৈ আহে আৰু সাপে নিগনিটোক বিচাৰি উলিয়াই খায়। এই দৃশ্য দেখি মানুহে অনুমান কৰি লৈছে যে এবাৰ সাপে কাৰোবাক কামুৰিব বিচাৰিলে যেনেকৈয়ে নহওক কিয় যিকোনো উপায়েৰে তাক কামুৰিবই। এইটো মানুহৰ এটা অতিৰঞ্জিত কল্পনাৰ বাহিৰে একো নহয়। সাপৰ যোৰাক কিবা কাৰণত মাৰিলে বা সাপক আঘাত দিলে সাপে প্ৰতিশোধ লোৱাটো চিনেমা, গল্পৰ কিতাপৰ অতিৰঞ্জিত কাহিনীহে মাথোন।

সাপ আৰু কিছু সাৱধানতা : ঘৰৰ ভঁৰালঘৰ সৰ্পপ্ৰতিৰোধীকৈ বনোৱাটো ভাল, কিয়োনো ভঁৰাল ঘৰতে নিগনিৰ উৎপাত আটাইতকৈ বেছি হয় আৰু সেয়েই ভঁৰালত সাপ বেছি থকা দেখা যায়, বিশেষকৈ বাৰিষাত সাপৰ প্ৰজনন সময় আৰু তেতিয়া সাপৰ সংখ্যাও হঠাতে বৃদ্ধি হয়। বানপানীৰ সময়ত যেতিয়া চাৰিওকাষে কেৱল পানী থাকে, সাপে নিৰুপায় হৈ ঘৰৰ ভিটা জাতীয় ওখ ঠাইত আশ্ৰয় লয়। এনে সময়ত ভঁৰালৰ ওচৰত বা ধান থোৱা ঠাইৰ ওচৰত শোৱাপাটী পৰাটো অত্যন্ত বিপদসঙ্কুল। গাঁওসমূহত প্ৰায়েই আঁঠুৱা নতৰাকৈ শোৱা দেখা যায়, যিটো বিপদসঙ্কুল কিয়নো আঁঠুৱাই কেৱল মহেই নহয়, সাপৰপৰাও নিৰাপত্তা দিয়ে। সাপে সাধাৰণতে সন্ধিয়াৰপৰা ৰাতিলৈ বেছিকৈ দংশন কৰে। এই সময়ত সাপ অত্যন্ত ক্ষুধাৰ্ত হৈ থাকে, লগতে বিষৰ থলিত বিষৰ পৰিমাণো বেছিকৈ থাকে। গতিকেই এনে সময়ত অতিৰক্ত সাৱধানতাৰে চলা উচিত, আন্ধাৰ বাটত সদায় টৰ্চ আৰু ভৰিত জোতা পিন্ধি ফুৰা প্ৰয়োজন। ঘৰত কাঠ-খৰি দ’মাই থোৱা থাকিলে সৰু ল’ৰা-ছোৱালীক তাতে খেলিবলৈ যাবলৈ দিব নালাগে, কাৰণ তেনে ঠাইতে সচৰাচৰ সাপক আশ্ৰয় লোৱা দেখা যায়। ঘৰত অব্যৱহৃতভাৱে থকা হাড়ি, কলহ আদি সাপ সোমাব নোৱৰাকৈ ঢাকনি দিয়াৰ প্ৰয়োজন। সাপ সম্পৰ্কে সচেতনতা গঢ়ি তোলাৰ প্ৰয়োজন, লগতে ইয়াৰ উপকাৰিতা সম্পৰ্কেও ৰাইজক অৱগত কৰাটো প্ৰয়োজন। নিগনিৰ বংশবৃদ্ধি ৰোধ কৰি সাপে আমাক উপকাৰ কৰাৰ উপৰিও সাপৰ বিষৰপৰাই সাপে কামোৰাৰ এন্টিভেনাম (antevenom) বেজী তৈয়াৰ কৰা হয়। ইয়াৰ উপৰিও সাপৰ বিষেৰে অসংখ্য ৰোগৰ ঔষধো তৈয়াৰি কৰা হয় যিবোৰৰ ভিতৰত কেন্সাৰ, বাত, হেমোৰেজিক ৰোগ (Hemorrhagic diseases), শিৰাত তেজ জমাবান্ধা (Thrombosis), নিদ্ৰাহীনতা, নাৰ্ভ ৰোগ, বাত (Arthritis), মৃগীৰোগ (Epilepsy), হাপানি (Asthma) আদি প্ৰধান। আজিকালি সাপৰ ছালৰে বেগ, বেল্ট, চৌখিন দ্ৰব্যাদি তৈয়াৰ হয়। তাৰোপৰি চীন, জাপান, কোৰিয়া, কম্বোডিয়া, ভিয়েটনাম আদি দেশত সাপৰ মাংস এক দামী সুস্বাদু খাদ্য। সাপৰ এই বজাৰখনলৈ লক্ষ্য কৰি পৃথিৱীৰ বিভিন্ন দেশত সাপৰ ফাৰ্ম গঢ়ি উঠিছে। ফলস্বৰূপে সেইবোৰ দেশত আপোনা-আপুনি প্ৰকৃতিৰপৰা সাপ ধৰা বন্ধ হৈ গৈছে অথচ আমাৰ দেশত ঠিক তাৰ উল্টাটোহে হৈ আছে। প্ৰতিদিনেই আমাৰ জংঘলৰপৰা নোহোৱা হ’ব ধৰিছে আমাৰ সাপবোৰ, কিছুমানে দেখিলেই হত্যা কৰিছে সাপ, কেৱল তাৰ নামটো সাপ হোৱা বাবেই লাগিলে সি যিমান বিষহীন নিৰীহেই নহওক কিয়। শেষত কওঁ, বিষধৰ সাপৰ কামোৰৰ একমাত্ৰ চিকিৎসা anti venom (প্ৰতিবিষ) ইনজেকচন অৰ্থাৎ ডাক্তৰী চিকিৎসা। সাপে কামোৰা ৰোগীক যিমান সোনকালে সম্ভৱ নিকটস্থ হচপিটাললৈ লৈ যাওক। মানৱ জীৱন অমূল্য, বজাৰুৱা বেজৰ বহুৱালিত যাতে আৰু এজনেও হেৰুৱাই নেপেলায় নিজৰ অমূল্য জীৱন।